Ljubo Vizner, IVO ANDRIĆ, u: Hrvatska mlada lirika (1914)
Najčudesniji Sarajlija: bez i najmanjeg turskog atavizma: nježan, bijel i bolnotanko mirisave duše kao oni bjeli njegovi cvjetovi što zare slatku tugu njegovih ženstveno čežnjivih snova. Odviše bez energije, da bi pisao duge članke. Kratak kao prolaznost avanturističke ljubavi. Princ bez dvorca, paževa i princeze. Zimi se nadiše kavanskog zraka, da bi se u proljeće liječio dahovima razbujalih livada. Nesretan kao svi artisti. Ambiciozan. Osjetljiv. Ukratko: ima budućnost.
Miloš Crnjanski, IVO ANDRIĆ EX PONTO, „Književni jug“, 1919.
(...)
Pišući o patnji i stideći se suza, Andrić donosi u liriku našu žicu slavenske duše.
U ovim zapisima što su pesma, u ovim pesmama što su zapisi čini mi se da počinje nova istorija naše duše. Knjige se danas pišu – one su šarene, nekoliko reči o Pragonardu, jedan stih koji ima nečeg futurističkog, jedna banalna ljubavna istorija dosta je da je čitaju rado. Ova je knjiga pisana njoj, jedinoj čistoj, i neporočnoj, večnoj uzdanici: mladosti.
Nalazim da je tragično verovati u knjige, uopće verovati. Andrić veruje.
No jedno je neosporivo sa ovom knjigom: Andrić est arrivé.
Milan Bogdanović, PUT ALIJE ĐERZELEZA, SKG, 1920.
(...)
I kad je reč o tehničkoj strani ove njegove dobre pripovetke, naročito je potrebno istaći jednu njenu osobinu, koja, na žalost, u najvećoj meri nedostaje delima i najboljih naših pisaca. Pripovetka je komponovana na način koji se može nazvati savršenim. U tri momenta kazana je cela, ali tako da nijedan od njih nije razvijen na štetu drugoga, i da nigde nema preskakanja, zaobilazenja ili vraćanja na ranije rečeno. Isto tako, celina ne pati od epizoda, kao što ni epizode nisu izgubljene u celini. U tom pogledu ova pripovetka Ive Andrića predstavlja jedno malo remek-delo. (...)
Isidora Sekulić, ISTOK U PRIPOVETKAMA IVE ANDRIĆA, SKG, 1923.
(...)
Zanimljiv je razmak od Andrića koji je pisao Ex Ponto i Nemire pa do Andrića pripovedača Bosne. Tamo je on osećajni, meki, sjajni i elegantni prozaist i stilist. A ovde, sa kojom snagom i veštinom steže onu putenu i besomučnu masu u žarke i živopisne figure! Do koje visine diže priču o pustim siledžijama i crnim dušama, ističući ih, velikom umetnošću, kao neki pravi oluj individualizma i volje. Kako nezaboravne ostaju pred očima i duši te zagonetne delije, koje nisu znale za dan i noć, za stid i strah, za svoga i bliznjeg, za zakon i otadžbinu, koje je sama smrt morala da vreba i kao grom iznenada da pogađa... Zapad i opštečovečansko pronicanje, to je ono što u Andrićevim pripovetkama dira u njafinije naše umetničke osetljivosti. Ali ono što vuče kao dubina, što čini da tim pripovetkama prilazimo sa žeđu, to je Istok. Istok čini te zadivljeni ostavljamo figure Andrićevih priča. Figure koje se tako magistralno isprsuju, i koje su, pored svih pokora, na neki način velike sa onim zagonetnim od čega „krv u njima tka i raste“.
Borislav Mihajlović, ČITAJUĆI PROKLETU AVLIJU, predgovor za Prokletu avliju, SKZ, 1960.
(...)
Kako samo uzbudljivo, fantastično, a tvrdo precizno, pravo ime: Prokleta avlija! Ne tamnica, ne apsana, ne istražni zatvor, već avlija – pojam koji u sebe sabere odmah i orijentalnu ambijentaciju, i dekorativan mizanscen, i tanku patinu vremena, i izuzetnost, i poprište, i vašar, i grad u gradu, i sve ono tajanstveno što svaka tačna a iznenadna metafora ponese u sebi i zbog čega se i pravi. A onda ispred te polegle, široke i zatvorene, strogo omeđane tamnice stane atribut. Nije ta avlija kleta, ni ukleta, već, i baš – prokleta. Nešto od narodne poezije i Njegoša zazvuči odmah i otvori se u ovoj reči, nešto zastruji od visova ovoga jezika nešto od pravog, onog najboljeg Andrića krene već iz naslova. A ima šta i da se zove tim zvonkim, punim imenom, ta „varošica od zatvorenika i stražara“. (...)
Dragiša Živković, ANDRIĆEV STIL, 1962.
(...)
Ivo Andrić je izraziti epičar. On u stvari nije ni romanopisac, ni pripovedač, već epski pesnik, rapsod koji nam priča o našoj prošlosti, o ljudima i sudbinama sa našeg tla, koji imaju značaja i za nas same, ali i za čoveka uopšte. Ovih dana jedan esejist nazvao je Andrića duboko i tačno – Homerom Balkana. I zapravo ta homerovska crta njegova pričanja, uzdignutog i razvijenog na nivou modernog senzibiliteta, i čini suštinsku polaznu orijentaciju za razumevanje njegovog dela. Pri tome valja istaći da ton i prosede tog epskog pričanja podsećaju u mnogim njegovim pripovetkama na istočnjačke priče iz 1001 noći, čijeg se pričaoca – Šeherezade – naš pisac baš ovih dana setio u svojoj reči na svečanom banketu u Stokholmu povodom primanja Nobelove nagrade. (...)
Midhat Šamić, iz knjige ISTORIJSKI IZVORI TRAVNIČKE HRONIKE, 1962.
(...)
Na osnovu otkrivenih izvora i njihovog upoređivanja s tekstom Andrićeva djela, može se jasno vidjeti da je pisac Travničke hronike iskoristio mnoštvo autentičnih činjenica i podataka da uskrsne epohu koja predstavlja predmet njegovog romana. Doista, kakvo obilje činjenica koje su mu poslužile kao polazna tačka! Kakvo bogatstvo reminiscencija koje su uskrsle u njegovom pamćenju prilikom pisanja djela! I, što je od značaja, to bogatstvo autentičnih činjenica i reminiscencija svih vrsta ne potiče samo od kulture, široke i solidne, jednog pisca koji je mnogo čitao, mnogo vidio i mnogo zapamtio i koji se prisjeća, pišući, svjesno ili nesvjesno, stvari koje je vidio ili pročitao: to je dokumentacija jednog čovjeka koji je ozbiljno i savjesno prišao proučavanju izvora, koji je, poput erudite, godinama vršio ozbiljna i savjesna istraživanja u arhivama i bibliotekama u cilju prikupljanja građe za svoj roman, istorijskih i autentičnih činjenica koje se odnose na predmet i epohu koju djelo obrađuje. (...)
Petar Džadžić, ŠAMANSKO EKSTATIČNO ISKUSTVO, Književne novine, 1972.
(...)
Zadržaćemo se sada na jednom odnosu iz Proklete avlije. Poznato je da četiri pripovedača slažu mrak Proklete avlije u jednu organsku celinu. Pored fra-Petra, to su brbljivi, ali obavešteni Haim, Ćamil iz Smirne i anonimni mladić sa početka povesti, koga Petar u jednoj drugoj priči iz svojih kazivanja naziva Ahbab, što znači prijatelj.
Petrov odnos prema Haimu, ili tačnije rečeno prema njegovim pripovedačkim vrlinama, u znaku je sve većeg uvažavanja, uz uvek prisutne nedoumice, osporavanja i otpora. Otkrića koje čini Petar doista su neobična i mogli bismo reći da spadaju u domen misterioznog: jer, kojim racionalnim načinom tumačiti ovakve njegove konstatacije koje se odnose na Haima: prizore koji su se odigravali između dvoje ljudi, bez svedoka, on je znao da ispriča do neverovatnih pojedinosti i sitnica.(...)
Radovan Vučković, „SVETLE“ PRIPOVEDAČEVE VIZIJE, iz knjige Velika sinteza, 1974.
(...)
Imamo utisak, dok čitamo Andrićeve priče, da koračamo kroz meku prašinu, iznutra pročišćenu. Jer, sunce je „svet i misao“, zaleđeni nekako kao u veštačkoj beloj hali, u kojoj nas na svakom koraku očekuje neko iznenađenje: cvet neki raskošno ocvao, planulo svetlo, crven rubac, skamenjena putanja, što simbolično, odvodi u krajeve neslućene lepote, s one strane ovoga sveta, gde vlada stravična, svetla jednostavnost i gde bi u „blagoj svetlosti popodnevnog sunca“ jurila kola, u „koja su upregnuta dva belca“, a na njima „kočijaš sa crvenim fesom na glavi“ i „žene u belim haljinama“ (...)
Ivo Tartalja, TRAVNIČKI DOTTORE ILLYRICO I NjEGOV „TREĆI SVET“, iz knjige Pripovedačeva estetika, 1979.
(...)
Postoje upadljive sličnosti između lika ilirskog doktora i Andrićeve ličnosti. Nekim svojim crtama doktor je piščeva autokarikatura. A i određene pojedinosti kojima je karakter Marija Kolonje dat očigledno odstupa od osobina piščevih, mogu se dovesti u vezu sa autorovim profilom – ako se prime kao izvesna metaforika. Nije li pisac, umetnik, humanist, jedan lekar u prenesenom smislu reči? Ne turči li se pripovedač u izvesnom smislu kad god stane na stanovište kakvog muslimana u igri čarolije svojih hronika? Pa ipak, bilo bi nerazumno stavljati znak jednakosti između Kolonje i Andrića. Pisac koji bi jednosmerno projektovao sebe u lik protagniste svog romana postupao bi protivno načelima Andrićeve poetike. Ličio bi na promašenog pesnika Davila, a ne na, vazda pomalo nedokučivog , pisca-mislioca Kolonju. (...)
Predrag Palavestra, SKRIVENI PESNIK, 1981.
(...)
Izmena pripovedačkog postupka i promena usmerenja piščevog glasa, što se kod Andrića moglo pratiti od pojave „Puta Alije Đerzeleza“, bili su, nesumnjivo, uslovljeni nekim unutrašnjim razlozima psihološke prirode, ali su, na književnom planu, imali izvanredno važnu ulogu i dalekosežan značaj. Ta promena omogućila je novu pripovedačku organizaciju pesnikovog zatvorenog lirskog sistema, pretvaranje rasutog i haotičnog subjektivnog nemira u sređenu strukturu realistički zasnovane priče o objektivnom iskustvu istorije i, što je sa književnoga gledišta bilo naročito važno, uslovila je pažljivo umetničko oblikovanje reči, majstorsko pronalaženje prikladne pripovedačke forme, koja se kasnije, upravo u Andrićevim rukama, razvila u osoben tip mitskoga kazivanja i, mestimično, podigla do visokih umetničkih vrednosti. (...)
Žaneta Đukić Perišić, KAVALjER SVETOG DUHA, 1992.
(...)
Konačno, ostaje i najteže pitanje: zašto Andrić nije završio svoj „roman“ o Tomi Galusu? Uprkos našem naporu da se sklopi celina, ovde nije mogućno dati definitivan odgovor. Sa stanovišta evolutivnog kriterijuma „roman“ Na sunčanoj strani mogao bi da predstavlja jedan most na prelazu Andrićeve lirske faze u epsku. Prema mnogim obeležjima, ta proza čini se bliža Andrićevom ranom delu. U pokušaju da odgovorimo na pitanje o nezavršenosti romana, lik Tome Galusa posmatrali smo iz perspektive evolucije ovoga junaka. U tom smislu, ovde ćemo izneti zaključak o premeštanju lirskog subjekta u jednu epsku proceduru/postupak, sa namerom da se formira celovita romaneskna celina. Stoga bi Toma Galus možda mogao da se shvati kao jedna vrsta svesne žrtve poetičkog i stvaralačkog sazrevanja svoga tvorca. (...) Pod pretpostavkom da se pisanje romana Na Drini ćuprija i „romana“ Na sunčanoj strani može staviti u vremenski okvir od jedne decenije, nije neumesno zaključiti da se upravo u tom razdoblju Andrić opredeljuje za onaj poetički koncept u okviru kojeg će ostvariti svoja najznačajnija dela. (...)
Aleksandar Jerkov, IMANENTNA POETIKA ANDRIĆEVIH ROMANA, Sveske Zadužbine Ive Andrića, 1992.
(...)
Predstavljajući most i priče o njemu pripovedač zauzima hermeneutički stav. Meru njegovog razumevanja, naravno određuje najsloženiji hermeneutički poduhvat. Pripovedač, naime, već na početku romana nastoji da rasplete „najtvrđu“ legendu, onu o vili koja ruši most i ne može se drugačije umilostiviti nego uziđivanjem dvoje dece, blizanaca Stoje i Ostoje, u temelje građevine. Ono strašno što prati građevinu i na izvestan način govori kroz nju, bol u vezirovim janičarskim grudima koji sa mostom valja da utihne, ta crna senka uspomene na otimanje dece se projektuje u novu žrtvu. Uziđivanje otete dece u građevinu i „ugrađivanje“ otete dece u društveni poredak preko ratničkog reda koji ga upravo obezbeđuje, simbolički potvrđuje društveni lik mosta.
Andrićev pripovedač se u tumačenje čudesnog delovanja vile brodarice upušta iz socijalne perspektive. Gledano iz tog ugla, most je izuzetna ideja, ali pod upravom Abidage nije dar nego težak kuluk za raju. Otpor zidanju mosta je utoliko otpor i ropskom životu. Pripovedač ne razmatra problem socijalnog statusa, njemu je slika kuluka bila potrebna da motiviše prepreke zidanju. Stoga je socijalna legitimacija otpora pretvorena u književnu motivaciju skrivene istine – da most ne razgrađuje zastupnik čudesnih događaja, sačuvan u narodnoj mašti u liku vile, već mladići koje predvodi ozlojeđeni i buntovni Radisav. (...)
Mihajlo Pantić, JOŠ JEDNOM O ANDRIĆEVIM PRIPOVETKAMA, iz knjige Modernističko pripovedanje, 1999.
(...)
Raznolikost Andrićevih pripovedaka samo je dokaz kompaktnosti višeg reda, znak nepomirenosti pisca sa bilo kojim oblikom, krajnji rezultat potrage za uvek novom a, rečeno na Andrićev način, uvek istom pričom. U tom smislu se ne bi moglo tvrditi da je Andrić stvarao i stvorio jedan tip pripovetke, već da je pitanje pripovedne forme uvek iznova rešavao tako što je na slućeni ili podrazumevani (usmeni, mitski) praobrazac priče nanosio slojeve samo njemu svojstvenih znakova i elemenata (karakteristični vidovi deskripcije, monološka priroda iskaza, naročit način uvođenja u priču i naročit tip poentiranja priče, naglašavanje psihološkog aspekta pripovedanja i tome saglasan tip individualizacije i karakterizacije likova, osoben pristup proznoj građi i specifičan odnos prema istoriji, realističnost pripovedanja sa povremenim iskoracima u fantastiku, postojanost fabule i raznolikost njenih sižejnih interpretacija, stalni tematski sklopovi, refleksivnost i drugo). (...)
Dragan Stojanović, LEPOTA I MRŽNjA. „ANIKINA VREMENA“ IVE ANDRIĆA, Sveske Zadužbine Ive Andrića, 1999.
(...)
Dve stvari u „Anikinim vremenima“ nemoguće je mimoići. To su moć lepote koju neko lepo biće ima ili može da stekne nad ljudima, i poremećaj koji ispoljavanje (a pogotovu zloupotreba) takve moći izaziva u svetu.
Narušavanje ustanovljenog reda, ogrešenje o zatečene norme, prekoračivanje granica onog što važi za uobičajeno, prihvatljivo ili moralno, izazivaju – samim tim što granice, norme i red postoje – reakciju savesti, nedokučivu njenu „igru“ sa okolnostima i događajima. Uobičajeno je 'normalno', a normalno i dobro se neretko izjednačuju, s razlogom, a i uprkos razlozima. Usvojeni red, priznate norme i nametnute granice, sve to podupire život i daje mu neki 'smisao', ali, istovremeno, nužno ga čini i manje ili više skučenim.