Uređivački odbor
(izabran 15. septembra 2016. godine).
akademik Miro Vuksanović, predsednik
prof. dr Radivoje Mikić, potpredsednik (do maja 2018)
prof. dr Zorica Nestorović, rukovodilac projekta i urednik izdanja
dr Žaneta Đukić Perišić, član i upravnica Zadužbine (do 9. juna 2021)
dr Maja Radonić, član i upravnica Zadužbine (od 10. juna 2021)
Biljana Đorđević Mironja, sekretar (do septembra 2018)
PRVO KOLO (Zadužbina Ive Andrića, Beograd, 2017)
Knjiga 1 - Ivo Andrić, Pripovetke, Srpska književna zadruga, Beograd, 1924 – priredio Milan Aleksić;
Knjiga 2 - Ivo Andrić, Pripovetke, Srpska književna zadruga, Beograd, 1931 – priredila Zorica Nestorović;
Knjiga 3 - Ivo Andrić, Pripovetke II, Srpska književna zadruga, Beograd, 1936 – priredila Dragana Grbić;
Knjiga 4 - Ivo Andrić, Nove pripovetke, Kultura, Beograd, 1948 – priredila Marija Blagojević;
Knjiga 5 - Ivo Andrić, Lica, Mladost, Zagreb, 1960 – priredila Slađana Jaćimović.
DRUGO KOLO (Zadužbina Ive Andrića, Beograd, 2018)
Knjiga 6 – Ivo Andrić, Pripovetke (1914–1941) – priredio Milan Aleksić;
Knjiga 7 – Ivo Andrić, Pripovetke (1946–1948) – priredila Zorica Nestorović;
Knjiga 8 – Ivo Andrić, Pripovetke (1949–1960) I – priredio Milan Potrebić;
Knjiga 9 – Ivo Andrić, Pripovetke (1949–1960) II – priredile Livija Ekmečić, Marija Blagojević i Zorica Nestorović;
Knjiga 10 – Ivo Andrić, Pripovetke (1961–1975) – priredila Milica Ćuković.
TREĆE KOLO (Zadužbina Ive Andrića, Beograd, 2019)
Knjiga 11 – Ivo Andrić, Kuća na osami I – priredila Marija Blagojević;
Knjiga 12 – Ivo Andrić, Kuća na osami II – priredila Marija Blagojević;
Knjiga 13 – Ivo Andrić, Ex Ponto – priredila Jana Aleksić;
Knjiga 14 – Ivo Andrić, Nemiri – priredio Milan Aleksić;
Knjiga 15 – Ivo Andrić, Lirika – priredio Milan Potrebić.
ČETVRTO KOLO – ROMANI (Zadužbina Ive Andrića, Beograd)
Ivo Andrić, Na Drini ćuprija (izlazi 2024) – priređivači Milan Aleksić, Marija Blagojević;
Ivo Andrić, Travnička hronika (izlazi 2024) – priređivač Zorica Nestorović;
Knjiga 18 – Ivo Andrić, Gospođica – priredio Milan Potrebić (2020);
Knjiga 19 – Ivo Andrić, Prokleta avlija – priredio Milan Aleksić (2021);
Ivo Andrić, Omerpaša Latas (izlazi posle 2024).
PETO KOLO – ESEJI (Zadužbina Ive Andrića, Beograd)
Knjiga 21 – Ivo Andrić, Eseji (1914–1921) – priredili Jana Aleksić, Milan Potrebić (2022);
Knjiga 22 – Ivo Andrić, Eseji (1922–1940) – priredili Jana Aleksić, Milan Potrebić; Zorica Nestorović (2022);
Knjiga 23 – Ivo Andrić, Eseji (1945–1951) – priređivači Zorica Nestorović, Jana Aleksić, Milan Potrebić (2023);
Knjiga 24 – Ivo Andrić, Eseji (1952–1966) – priređivači Jana Aleksić, Milan Potrebić, Zorica Nestorović (2023);
Ivo Andrić, Znakovi pored puta (izlazi posle 2024).
Oprema knjiga
Natalija Petrović
Napomena: Redosled knjiga u kolu uspostavljen je hronološki prema godini prvog štampanog izdanja dela u celini. Кnjiga može imati više tomova u zavisnosti od građe kritičkog izdanja.
Hronologija rada na Kritičkom izdanju dela Ive Andrića može se pogledati putem linka KRITIČKO IZDANjE DELA IVE ANDRIĆA 2016–2024
NAČELA ZA KRITIČKO IZDANjE DELA IVE ANDRIĆA[1]
Prof. dr Zorica Nestorović
Uvodne napomene
Rad na kritičkom izdanju dela Ive Andrića je na samom svom početku imao nekoliko tačaka oslonca. Među njima posebno mesto pripada rezultatima naučnih delatnosti Zadužbine Ive Andrića koje je ona realizovala u saradnji sa našim najvažnijim naučnim institucijama kao što su Srpska akademija nauka i umetnosti i Biblioteka Matice srpske. Izuzetna uređenost građe i bibliografije dela jednog pisca čiji se opus izdaje kao kritičko izdanje, od neprocenjive je važnosti za naučne istraživače, a posebno za priređivače kritičkog izdanja. Priređivači kritičkog izdanja dela Ive Andrića tako imaju na raspolaganju izdanja kao što su (1) Olga Mučalica, Anđelija Dragojlović, Ivo Andrić. (1892–1975). Lični fond. Katalog, Zadužbina Ive Andrića, Beograd, 1988; (2) Bibliografija Ive Andrića (1911–2011), Zadužbina Ive Andrića, Srpska akademija nauka i umetnosti, Biblioteka Matice srpske, Beograd – Novi Sad, 2011. koju su uradili Ljiljana Klevernić, Kata Mirić, Melanija Blašković, Vesna Ukropina, Daniela Kermeci, Slađana Subašić, Marija Vaš, (3) Radovan Vučković, Žaneta Đukić Perišić, Biljana Đorđević Mironja, „Kritičko izdanje celokupnih dela Ive Andrića. Elaborat”, Sveske Zadužbine Ive Andrića, godina XXXIV, sveska 32, str. 21–74 i (4) Ivo Andrić, Sabrana dela u 20 knjiga, Štampar Makarije, Nova knjiga, Beograd–Podgorica, 2011. Od posebne važnosti je kritički priređena građa iz opusa Ive Andrića objavljivana u „Sveskama Zadužbine Ive Andrića”. Važan i neizostavan aspekt priređivanja kritičkog izdanja dela Ive Andrića predstavlja rad u arhivama institucija koje brižljivo čuvaju bogatu i raznovrsnu zaostavštinu Ive Andrića, kao i građu koja je vezana za njegov život i rad. Tu pre svega mislimo na Zadužbinu Ive Andrića, Arhiv Srpske akademije nauka i umetnosti i Spomen-muzej Ive Andrića (koji je sastavni deo Muzeja grada Beograda). Sve navedene tačke oslonca, kao i postojeća brojna naučna literatura o Andrićevom životu i delu, od velike su važnosti za rad na kritičkom izdanju njegovih dela.
U prvoj fazi rada na kritičkom izdanju dela Ive Andrića kritički je priređeno pet zbirki pripovedaka Ive Andrića koje je pisac sam priredio i objavio za života. To su sledeće zbirke pripovedaka:
1. Ivo Andrić, Pripovetke, Srpska književna zadruga, Beograd, 1924.
2. Ivo Andrić, Pripovetke, Srpska književna zadruga, Beograd, 1931.
3. Ivo Andrić, Pripovetke II, Srpska književna zadruga, Beograd, 1936.
4. Ivo Andrić, Nove pripovetke, Kultura, Beograd, 1948.
5. Ivo Andrić, Lica, Mladost, Zagreb, 1960.
Na osnovu istraživanja obimne arhivske građe vezane za život i rad velikog pisca srpske književnosti, ustanovljeno je da se za navedene piščeve zbirke nedvosmisleno može reći da su zbirke koje je sam pisac priredio za objavljivanje.[2] „Već i sama činjenica da je pisac odabrao jedne, a ne druge priče za zbirku, da je svesno neke priče izostavljao iz zbirke iako su one već objavljene u časopisima, ukazuje na njegov stav prema suštini pripovedačke umetnosti, kao i na njegov odnos prema celini i jedinstvu zbirke i predstavlja prilog razumevanju njegove poetike.”[3] U zbirkama su primarno, izuzev u dva slučaja, objavljene pripovetke koje nisu pre toga objavljivane u nekoj drugoj piščevoj zbirci ili knjizi koja predstavlja izbor iz njegovih pripovedaka. Neke pripovetke iz kojih su, na primer, objavljeni prvo odlomci u književnoj periodici, prvi put se u integralnom obliku pojavljuju upravo u ovim zbirkama. Određen broj pripovedaka prvi put se pojavljuje upravo u nekoj od navedenih zbirki. Među naslovima koji su pre pojave u zbirci bili objavljeni u izboru iz Andrićevog pripovedačkog opusa su, na primer, dve pripovetke iz Andrićeve zbirke Lica (1960) – Kosa i San i java pod grabićem koje su nakon svog prvog objavljivanja u periodici prvi put u nekom izboru iz Andrićeve proze objavljene u Ivo Andrić, Izabrane pripovetke, Novo pokolenje, Beograd, 1951. Pripovetka Svečanost se prvi put u nekoj zbirci ili izboru pripovedaka pojavljuje upravo u zbirci Lica.[4] Iz prepiske na koju smo ukazali jasno se vidi da Andrić dve pripovetke koje su već štampane u okviru posebne knjige, i to knjige izbora iz njegovog pripovedačkog opusa, uključuje u novu celinu zbog njihove izvorne pripadnosti toj celini odnosno kao sastavni deo jednog ciklusa. A u tom ciklusu koji je sastavljen iz 21 pripovetke, 19 pripovedaka nikada ranije nisu bile deo neke piščeve zbirke ili knjige izbora iz njegove pripovedne proze. U tom smislu načelo novog pripovedačkog ciklusa koji čine pripovetke koje do tada nisu udruživane u druge tipove ciklusa, zbirki ili izbora nadvladava sva ostala obeležja.
Svi ostali naslovi pod kojima su za Andrićeva života objavljivane njegove pripovetke predstavljaju izbor iz njegovog pripovedačkog korpusa koji je već objavljen ili u zbirkama ili u periodici bilo u celini bilo u odlomcima. Na osnovu postojećih istraživanja koliko nam je poznato izuzetak predstavlja pripovetka Osatičani koja je prvi put objavljena u izboru pripovedaka Panorama (1958) a da pre toga nije objavljivana u nekoj zbirci, niti je bila zastupljena u periodici ni u celini ni u odlomcima.
Sve to ukazuje da – kada je reč o objavljivanju pripovedaka Ive Andrića za njegova života – treba ustanoviti razliku između pripovedačke zbirke i izbora iz pripovedaka. Ovu vrstu razlike potvrđuju mnogi primeri pokretanja inicijative da se objavi neki izbor iz pripovedaka Ive Andrića i načina njegove realizacije. Jer, sudeći prema prepisci Ive Andrića i urednika izdavačkih preduzeća koja su štampala njegova dela, gotovo u svim tim slučajevima inicijativu je pokretalo neko izdavačko preduzeće, tražilo Andrićevu saglasnost za objavljivanje, predlagalo izbor, dostavljalo svoj predlog piscu na razmatranje. U tim situacijama Ivo Andrić je najčešće najpre – shodno okolnostima – zainteresovana izdavačka preduzeća upućivao na izdavače koji su imali izdavačka prava na određeni period na objavljivanje nekih njegovih pripovedaka radi dobijanja saglasnosti. Kada bi ga zainteresovani izdavači obavestili da su tu saglasnost dobili, Andrić je razmatrao predlog izbora pripovedaka koji su nekad sačinjavali urednici, nekad redaktori odnosno priređivači, katkad se s predloženim izborom saglašavao bez komentara, katkad predlagao da se neke pripovetke dodaju i/ili da se neke izostave. U izborima svojih pripovedaka koji su objavljivani nakon prvog izdanja sabranih dela, Ivo Andrić je često pored spiska predloženih pripovedaka navodio u kojoj knjizi sabranih dela se koja pripovetka nalazi i koliko ima stranica. Ovo je postupak koji je njemu bio svojstven i pre pojave sabranih dela jer naš je pisac računao broj stranica neke pripovetke prema nekom ranijem izdanju, katkad i prema izdanju prvog pojavljivanja te pripovetke u nekoj zbirci. Na taj način se merio obim budućeg izdanja odnosno pretpostavljao broj stranica ili tabaka i na osnovu toga menjao izbor pripovedaka.
Izdavači i redaktori su najčešće predlagali i naslove izbora Andrićevih pripovedaka što nije ništa neuobičajeno ukoliko se ima u vidu da je – sudeći prema sećanjima Siniše Paunovića od 3. februara 1949. godine – Ivo Andrić odgovarajući na jedno Paunovićevo zapažanje o naslovima njegovih pripovedaka rekao:
„[Siniša Paunović] – Ne dopadaju mi se vaši naslovi.
[Ivo Andrić] – Da. Ja ne umem da nađem naslove. Ponekad ja dam naslov kad priča pođe u štampu. Ono što uspevam to je da dam kratke naslove, ali oni ne kažu mnogo, kao na primer Veljković. A to na kraju nije ni mnogo važno. Ipak, sadržina odlučuje.
[Siniša Paunović] – Da, ali vi imate priče kao što su „Čaša”, Žeđ, „Kmet Siman” i slične, za koje se ne bi skoro mogao zamisliti ni jedan drugi naslov!
[Ivo Andrić] – Svakako! I za naslove ovih pripovedaka ja sam uzeo najobičnije reči. Samo podnaslov zaista odgovara mojoj misli. To su nove priče u svakom pogledu.”[5]
Ovome u prilog ide i Andrićeva korespodencija sa Gun Bergman, prevodiocem njegovih dela na švedski jezik. U svom pismu od 15. maja 1962. godine, Andrić obaveštava Gun Bergman da mu je gospodin Svenson pisao u vezi sa tokom objavljivanja izbora Andrićevih pripovedaka u dve knjige na švedskom jeziku i da je predložio da prvi tom bude naslovljen sa Anikina vremena. „Nemam ništa protiv,”, piše Andrić, „ali sam predložio, kao alternativu, da naslov bude možda ”Žeđ”, prema istoimenoj noveli. Takav naslov ima i jedno poljsko izdanje mojih novela. Ne znam, kako bi to zvučalo na švedskom jeziku? (…)”[6] Iz dalje prepiske saznajemo da uprkos tome što je predložen naziv Žeđ „odličan na švedskom”, u Švedskoj postoji već „jedan roman s istim naslovom. G. Svenson kaže da to ne dolazi u obzir. Predlaže Pripovetke iz Bosne što lepo zvuči. Šta mislite o tome?”[7] Na ovo pitanje Gun Bergman, naš pisac 6. jula 1962. godine odgovara:
„U neprilici sam zbog naslova prve knjige mojih pripovedaka na švedskom. ”Žeđ”, kao što kažete, ne dolazi u obzir. ”Pripovetke iz Bosne” ne bih nikako ja hteo, jer ograničava delo na jednu provinciju i miriše na folklor. Ostaje nam ili da knjigu nazovemo ”Sabrane pripovetke I.” što je suviše konvencionalno ili po jednoj od pripovedaka iz te zbirke. Jedna moja zbirka pripovedaka na nemačkom nosi naslov ”Die Maener von Veletovo”, prema noveli ”Veletovci”, <sic!> Ta novela se nalazi i u prvoj knjizi švedskog izdanja. Ja se pitam ne bi li mogli dati i na švedskom taj naslov? Ili možda ”U zavadi sa svetom”, što je karakteristično za sadržinu cele zbirke? Ili ”Letovanje na Jugu”, što bi možda za švedske čitaoce moglo biti privlačno? Ili, najposle, ”Panorama”? – Sve se te pripovetke nalaze u prvom tomu.
Ja nisam vešt u pronalaženju privlačnih naslova. (…)”[8]
Tokom 1963. godine Gun Bergman radi na prevodima pripovedaka koje treba da budu objavljene u drugom tomu prevoda izbora iz Andrićevog pripovedačkog korpusa na švedski jezik, i 22. avgusta 1963. obaveštava našeg pisca: „U Šilinu prevela sam priču Jelena, žena koje nema koju mnogo volim. Možda bi to mogao biti naslov druge zbirke pripovedaka.”[9] Na ovaj njen predlog Ivo Andrić odgovara u pismu od 25. avgusta 1963. godine rečima: „O naslovu druge knjige razgovaraćemo još, ali mi se čini da bi mogao da glasi: Jelena žena koje nema… ili možda samo: Jelena.”[10]
Da je piščeva konstatacija da nije vešt u „pronalaženju privlačnih naslova” proistekla iz njegovog prethodnog iskustva, upečatljivo pokazuje način na koji je izbor njegovih pripovedaka koji je Matica hrvatska objavila 1847. godine dobio naslov. Za ovaj izbor čije je prvo izdanje poništeno jer je Andrić protestvovao zbog grube povrede autentičnosti teksta u njemu objavljenih njegovih pripovedaka,[11] sam pisac je predložio naslov „Priče o Turcima i o našima”. No, sekretar Matice hrvatske, Petar Šegedin, u pismu od 10. marta 1947. godine piše Andriću:
„Odbor je međutim mišljenja, da naslov knjige „Priče o Turcima i o našima” nije najbolji, jer sugerira razlikovanje između „Naših” i „Turaka”. Iako taj naslov možda odražava jedno nekadanje pravo stanje, on bi danas, po našem mišljenju, djelovao nepravilno evocirajući i potcrtavajući ono što bi trebalo da ostane naša prošlost. Razgovarao sam i sa drugom Novakom Simićem, on se također suglasio s nama i predložio naslov: „Priče o Bosni”. Mi Vam ne ćemo <sic!> sugerirati nikakav i očekujemo Vaše sugestije.
Ako Vi ipak smatrate, da naslov ne bi imao onakvo djelovanje kako smo mi predvidjeli, onda nam to javite i mi ćemo ostaviti onakav kakav ste Vi predložili u pismu.”[12]
Sudeći prema sačuvanom konceptu pisma od 19. marta 1947. godine, naš pisac ovo pitanje razrešava na sledeći način:
„Što se tiče naslova, ja razumem i uvažavam vaše skrupule i vidim da moramo odustati od: „Priče o Turcima i o našima”. „Priče o Bosni” ne bih mogao primiti, jer mi izgleda pretenciozno i nepravilno da jedan pisac svojata celu jednu zemlju za jednu svoju knjigu. Razmišljao sam dugo i razgovarao s drugovima i moj je zaključak ovaj: da se u pogledu naslova vratimo na najjednostavniji oblik, koji sam uvek do sada upotrebljavao, i da knjigu nazovemo „Pripovetke” ili „Izabrane Pripovetke”. Istina, postoji jedno slabo i neugledno izdanje sarajevske Svjetlosti od četiri moje pripovetke, pod naslovom „Izabrane pripovetke”, ali ono je još 1945 <sic!> rasprodano.”[13]
Na osnovu navedenih primera možemo zaključiti kolike su bile nedoumice samog pisca prilikom imenovanja izbora iz njegovih pripovedaka na srpskom jeziku ili u prevodima na strane jezike. Te nedoumice su se modifikovale unutar konteksta recepcije (domaći ili strani čitaoci), ali i s protokom vremena. Detalje iz ove prepiske navodimo jer su oni za nas posebno zanimljivi u svetlu činjenice da u vreme kada se u Švedskoj priprema izdanje izbora iz Andrićevih pripovedaka u prevodu na švedski jezik, u tadašnjoj Jugoslaviji priprema se izdanje Andrićevih sabranih dela u deset tomova.[14] Predlažući moguće naslove za prevod svojih pripovedaka na švedski jezik, naš pisac ne pominje da se u okviru sabranih dela daju određeni naslovi knjigama koje će predstaviti njegov rad na polju pripovetke, čak ni u slučaju kada je jedan izbor naslovljen sa Jelena, žena koje nema. To dodatno potvrđuje naše napred navedeno tvrđenje o kontekstualizaciji naslovljavanja izbora iz Andrićevih pripovedaka. Tome bismo dodali i neuslovljenost ovog naslovljavanja naslovima koje će poneti izbori iz njegove pripovedne proze u sabranim delima.
U prvom izdanju sabranih dela Ive Andrića od deset knjiga koje je nastalo na talasu odjeka povodom njegovog dobijanja Nobelove nagrade za književnost 1961. godine, predstavljen je piščev prozni opus, te su, shodno tome, svoje mesto u njemu našle i knjige izbora iz korpusa njegovih pripovedaka. Već opisani način nastajanja izbora iz Andrićeve pripovedne proze karakterističan je i za ovo izdanje. Njihovi priređivači koje je predložio sam pisac[15] – Muharem Pervić i Petar Džadžić – predložili su raspored pripovedaka po knjigama u okviru sabranih dela i dali naslove tim knjigama. Ivo Andrić se – prema uobičajenoj praksi – sa njima saglasio uz unošenje izvesnih predloga. U literaturi o ovoj temi često se pojavljuju svedočenja koja ukazuju da je princip oblikovanja izbora u pet knjiga pripovedaka u okviru prvog izdanja sabranih dela Ive Andrića iz 1963. godine tematski. Tako u priređivačkim napomenama o strukturi sabranih dela Ive Andrića koji su udruženi izdavači objavili 1981. godine, u delu koji se odnosi na istorijat objavljivanja sabranih dela Ive Andrića od izdanja iz 1963. do pojave izdanja iz 1981, navodi se da su – kada je reč o prvom izdanju sabranih dela iz 1963. godine – „priređivači stekli uvid u celinu Andrićevog dela, ali su, poštujući želju autora, izostavili veliki broj tekstova.” Da ovaj tematski koncept oblikovanja izbora pripovedaka Ive Andrića za koji su se priređivači opredelili treba shvatiti uslovno, pokazuje i sledeći deo priređivačkog komentara:
„Autor se saglasio da priređivači pripovetke sistematizuju i uvrste u tematske cikluse, raspoređene u knjige sa posebnim naslovima za koje su uzeti karakteristični naslovi pojedinih Andrićevih priča. I tekstovi u desetom tomu raspoređeni su prema koncepciji koju je autor odobrio.
Sedamdeset i sedam Andrićevih pripovedaka raspoređeno je u 5 knjiga (tomovi V–IX). U oblikovanju ciklusnih celina, priređivači su koristili sugestije autora. Naravno da ovu podelu, kojom se htela izbeći inercija nizanja pripovedaka po hronološkom redu, treba shvatiti uslovno: u stvaranju pisca, čiji je svaki fragment deo složene vizije života, teško je povući unutarnje granice, zaokružiti celine koje ne bi bile u uzajamnoj i neraskidivoj vezi.”[16]
U Zadužbini Ive Andrića čuvaju se nacrti, prepiska i ugovori koji su vezani za pripremu i objavljivanje prvog izdanja piščevih sabranih dela iz 1963. na osnovu kojih je moguće potvrditi navedene stavove.[17] To neposredno potvrđuje i okolnost da je u prvom posthumnom izdanju sabranih dela iz 1976. godine deseti tom prekomponovan jer „i pored nastojanja da što više očuvaju postojeću koncepciju Sabranih dela u 10 knjiga, priređivači su morali da izvrše znatne izmene u desetoj knjizi Staze, lica, predeli. Izuzeti su iz desete knjige eseji Goja i Razgovor sa Gojom, jer su u posthumnom izdanju oblikovane dve esejističke knjige (12. i 13. tom) pa je i ovim esejima tu bilo mesto. Umesto ova dva eseja u desetu knjigu uvršćeni su drugi, manje poznati Andrićevi redovi <sic!>. Tako je u prvom posthumnom izdanju došlo do znatnih izmena.”[18] Navedeno potvrđuje da se princip oblikovanja nekog izbora iz Andrićeve pripovedne proze javlja kao načelo ustrojstva izbora pripovedaka u izdanju sabranih dela iz 1963. godine. Priređivači predlažu, Andrić se – komentarišući predlog i dajući sugestije koje su usvojene – sa predlogom slaže. Budući da su po sredi izbori i da je u pitanju primarno priređivački predlog, moguće je i rasformirati jednu u okviru tog predloga oblikovanu knjigu proze i prekomponovati je tako da odgovara zahtevima nove koncepcije.
Stoga je u okviru kritičkog izdanja dela Ive Andrića usvojeno načelo koje uvažava činjenicu da u okviru kritičkog priređivanja piščevih pripovedaka najpre treba – prema hronološkom redosledu njihovog objavljivanja – kritički prirediti zbirke pripovedaka koje je za svog života uredio i objavio sam pisac jer se u njima prvi put u okviru neke zbirke objavljuju (1) pripovetke objavljene u periodici, (2) određene pripovetke koje su u periodici bile zastupljene u odlomcima javljaju u integralnoj verziji i (3) pripovetke koje pre toga nisu objavljene.
Priređivači koji su radili na izradi prvih pet knjiga kritičkog izdanja dela Ive Andrića su Milan Aleksić (Ivo Andrić, Pripovetke, Srpska književna zadruga, Beograd, 1924), Zorica Nestorović (Ivo Andrić, Pripovetke, Srpska književna zadruga, Beograd, 1931), Dragana Grbić (Ivo Andrić, Pripovetke II, Srpska književna zadruga, Beograd, 1936), Marija Blagojević (Ivo Andrić, Nove pripovetke, Kultura, Beograd, 1948) i Slađana Jaćimović (Ivo Andrić, Lica, Mladost, Zagreb, 1960).
Opšti principi
kritičkog priređivanja dela Ive Andrića
Kada je u pitanju rad na kritičkom izdanju dela nekog pisca, trebalo bi precizno odrediti svaki element i postupke u okviru priređivanja koji pripadaju preseku priređivačkog posla i važe za svaku knjigu posebno. Time se postavlja osnov koji je zajednički imenitelj za kritičko izdanje dela nekog autora i stoga smo predlog strukture pojedinačne knjige u okviru kritičkog izdanja dela Ive Andrića i sve komentare i objašnjenja delova kritičkog aparata navodili upravo s tom namerom.
Kritičko izdanje dela Ive Andrića predstavlja onaj tip kritičkog izdanja koji se u tekstologiji određuje kao istorijsko-tekstološko izdanje. To znači da je osnov kritičkog izdanja položen u nameru priređivača da kroz detaljne i sveobuhvatne tekstološke analize rukopisne građe i svih štampanih izdanja jedne pripovetke Ive Andrića, odredi osnovni ili kanonski tekst, predoči i analizuje sve mene koje je tekst imao od svog nastanka do poslednjeg izdanja za piščeva života, donese i opiše ruko-
pisnu građu relevantnu za genezu određene pripovetke, istraži i obrazloži kontekst nastajanja i objavljivanja svih izdanja jedne pripovetke, uporedi sva izdanja njenog teksta sa osnovnim ili kanonskim tekstom, na osnovu tekstoloških parametara ustanovljenih u nauci odredi koja izdanja imaju status varijante i u kritičkom aparatu donese sve varijante teksta pripovetke koju kritički priređuje. Na osnovu početnog predloga koji je bio dovoljno informativan za svakog priređivača posebno, nastao je celovit tekst načela priređivanja. Jer, najpre je priređivač svake pojedinačne knjige imao pred sobom određene obrasce i uputstva. Međutim, oni su tokom njegovog rada na priređivanju bili dopunjeni elementima obavezujućim za knjigu koju priređuje kako u onom opštem delu koji je zajednički za sve knjige u kritičkom izdanju sabranih dela, tako i u posebnom delu koji važi samo za nju i uslovljen je prirodom građe koju priređuje. Tokom rada na kritičkom izdanju dela Ive Andrića kontinuirano su razmatrani priređivački izazovi i razrešavani na sastancima priređivačkog tima koji su održavani na 15 dana. Na njima su priređivači iznosili pitanja koja su se razrešavala a način na koja su bila razrešena postao je sastavni deo priređivačkih načela.
Prema literaturi iz oblasti tekstologije (na primer: D. S. Lihačov, Tekstologija: kratak ogled, „Naučna knjiga”, Beograd, 1966), a posebno onoj koja pripada srpskoj nauci o književnosti (Načela za kritička izdanja, SANU, Beograd, 1967; Dušan Ivanić, Osnovi tekstologije. Uvod u tekstologiju nove srpske književnosti, Beograd, Narodna knjiga/Alfa, 2001[19]), moguće je
ustanoviti sledeće elemente koji postoje u kritičkom izdanju:
1. Studija opšteg karaktera o izdanju, uvodna studija ili predgovor;
2. Osnovni tekst izdanja (ovde spadaju tekstovi koji su završeni, tekstovi koji su nezavršeni, obscenia, prevodi, dubia...);
3. Varijante;
4. Tekstološki komentar (On ima opšti deo – u kojem se daje opis izvora, razmatraju pravopisna i strukturna strana izdanja, kao i tehnika izdanja; posebni deo – koji čine komentari za pojedinačna dela i dodatke – kao što su indeksi ličnih imena, geografskih naziva, pojmova, početnih stihova, početaka (za prozna dela), motiva, naslova, likova... i različite vrste rečnika, popisi ilustracija, hronološke tablice i slično.);
5. Bibliografija;
6. Sadržaj.
U objašnjenjima koja u NKI i OT prate navedene delove izdanja, kako se ono imenuje u NKI, odnosno aparata, kako se određuje u OT, prepoznaju se (1) niz mogućnosti za drugačije organizovanje rasporeda navedenih elemenata i (2) zahtev za minimumom elemenata bez kojeg se izdanje nekog dela nikako ne bi moglo nazvati kritičkim. Kao da se javljaju principi slobode unutar jednog okvira nužnosti te je stoga veoma važno pažljivo odrediti raspored elemenata u kritičkom izdanju nekog dela koji su u navedenim teorijskim izvorima brižljivo razmotreni i preporučeni.
Uvidom u postojeća kritička izdanja dela pisaca srpske književnosti (na primer Branka Radičevića, Đure Jakšića, Desanke Maksimović, Momčila Nastasijevića, Miloša Crnjanskog), moguće je ustanoviti da se ustrojstvo aparata kritičkog izdanja i raspored elemenata u kritičkom izdanju ostvaruju u ukrštaju (1) preporuka koje daje publikacija Načela za kritička izdanja i (2) samostalnog izgrađivanja aparata i onih njegovih delova kada za to postoji potreba, nametnuta samom prirodom priređivanog teksta, odnosno kada NKI daje opštu i dosta široku, nepreciziranu preporuku kako postupati u određenoj situaciji. Napomenimo da se ovaj drugi element, odnosno samostalno izgrađivanje aparata od strane priređivača kritičkog izdanja, odvija uvek u okvirima tekstologije i u dijalogu sa iskustvima drugih priređivača.
U tom smislu, kada je u pitanju kritičko izdanje dela Ive Andrića u okviru početnog predloga priređivačkih načela predložen je raspored građe u okviru jedne pojedinačne knjige, data nužna objašnjenja teorijsko-praktične prirode koja su dvostruko utemeljena – s jedne strane u literaturi iz oblasti tekstologije,[20] teorijskim priručnicima NKI i OT, a s druge u postojećoj tekstološkoj praksi, navedena dva primera primene predloženog nacrta za knjige proze koja bi u kritičkom izdanju Andrićevih dela predstavljala pojedinačno delo i za knjigu koja bi u ovim delima predstavljala izdanje u koje ulazi više pojedinačnih dela (pripovedna proza, lirika, esejistika...), određeno da će pismo kojim će biti štampano izdanje kritičko izdanje dela Ive Andrića biti ćirilica, rešena pitanja citatnog stila, vrste fonta, razmaka, načina paginacije, tipova naglašavanja u tekstu, mesto navođenja prevoda delova rečenica i rečenica koji su u osnovnom tekstu dati na stranim jezicima, pravopisna strana izdanja, način ustrojstva rečnika… Takođe je ustanovljeno i koje delove će kritičko izdanje imati. Da bismo to ilustrovali, dajemo primer organizacije kritičkog izdanja prve zbirke Andrićevih pripovedaka iz 1924. godine.
Ivo Andrić
PRIPOVETKE
Srpska književna zadruga, Beograd, 1924.
kritičko izdanje
Osnovni tekst pripovedaka
U musafirhani
U zindanu
Ćorkan i Švabica
Za logorovanja
Mustafa Madžar
Dan u Rimu
Rzavski bregovi
Ljubav u kasabi
Noć u Alhambri
Varijante
U musafirhani
Napomene
Priređivački znakovi i njihova upotreba
Sigle za izvore
Varijante
U zindanu
Napomene
Priređivački znakovi i njihova upotreba
Sigle za izvore
Varijante
Ćorkan i Švabica
Napomene
Priređivački znakovi i njihova upotreba
Sigle za izvore
Varijante
Za logorovanja
Napomene
Priređivački znakovi i njihova upotreba
Sigle za izvore
Varijante
Mustafa Madžar
Napomene
Priređivački znakovi i njihova upotreba
Sigle za izvore
Varijante
Dan u Rimu
Napomene
Priređivački znakovi i njihova upotreba
Sigle za izvore
Varijante
Rzavski bregovi
Napomene
Priređivački znakovi i njihova upotreba
Sigle za izvore
Varijante
Ljubav u kasabi
Napomene
Priređivački znakovi i njihova upotreba
Sigle za izvore
Varijante
Noć u Alhambri
Napomene
Priređivački znakovi i njihova upotreba
Sigle za izvore
Varijante
Bibliografija
U musafirhani
U zindanu
Ćorkan i Švabica
Za logorovanja
Mustafa Madžar
Dan u Rimu
Rzavski bregovi
Ljubav u kasabi
Noć u Alhambri
Dodaci
1. Verzije
2. Rukopisna građa
3. Argumentacijsko-ilustrativni materijal
Principi i način priređivanja
Opšte napomene
Napomene za pojedinačna dela
U musafirhani
U zindanu
Ćorkan i Švabica
Za logorovanja
Mustafa Madžar
Dan u Rimu
Rzavski bregovi
Ljubav u kasabi
Noć u Alhambri
Napomene za dodatke
Opšte napomene
Napomene za pojedinačne dodatke
Verzije
Rukopisna građa
Argumentacijsko-ilustrativni materijal
Rečnik
Sadržaj
Osnovni tekst pojedinačne pripovetke
Kao što je u literaturi iz oblasti tekstologije više puta naglašeno, osnovni tekst dela koje se kritički priređuje jeste onaj tekst tog dela koji priređivač kritičkog izdanja – sledeći normative priređivanja kritičkog izdanja – uzima za kanonski ili osnovni oblik kritičkog izdanja. Razloge zbog kojih se opredeljuje za to, a ne za neko drugo izdanje, priređivač mora obrazložiti u odeljku koji dolazi na kraju izdanja i nosi naslov „Principi i način priređivanja”. Smatramo da je najbolje da se za osnovni tekst odabere onaj koji je izraz poslednje piščeve volje. Ukoliko ne postoji tekst za koji bismo sa sigurnošću na osnovu neposrednih dokaza mogli utvrditi da predstavlja izraz poslednje piščeve volje, onda se opredeljujemo za onaj njegov autorizovani tekst za koji se na osnovu posrednih dokumenata može tvrditi da je izraz poslednje piščeve volje. Svi razlozi odabira tog, a ne nekog drugog autorizovanog teksta za osnovni tekst izdanja, moraju se obavezno navesti i podrobno obrazložiti u priređivačevom tekstu o principima i načinu priređivanja.
Kada je u pitanju odabir kanonskog ili osnovnog teksta pripovedaka Ive Andrića, priređivači su na raspolaganju imali obimnu arhivsku građu (rukopisna zaostavština, korespodencija sa izdavačkim preduzećima, priređivačima izbora njegovih pripovedaka, urednika, intervjui…) i Andrićeve lične primerke knjiga u kojima su štampane njegove pripovetke. Na osnovu rezultata obimnih istraživanja koja su obavljena u Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti, Spomen–muzeju Ive Andrića, Zadužbini Ive Andrića, Rukopisnom odeljenju Matice srpske, Narodnoj biblioteci Srbije, Istorijskom arhivu grada Beograda… kao i uporednom analizom svih štampanih izdanja svake pojedinačne pripovetke Ive Andrića na čijem su kritičkom izdanju radili – kako onih koja su izašla za piščeva života, tako i prvog posthumnog izdanja sabranih dela Ive Andrića iz 1976. godine – priređivači su odredili koje će izdanje svake pojedinačne pripovetke dobiti status kanonskog ili osnovnog teksta. U tom smislu u posebnim komentarima vezanim za svaku pojedinačnu pripovetku navedeni su razlozi na kojima se taj izbor utemeljuje.
U tekstološkim priručnicima status posthumnog izdanja nekog ostvarenja prilikom njegovog kritičkog priređivanja jasno je obrazložen:
„Raznolike okolnosti mogu uticati da posmrtno izdanje bude osnovni izvor teksta:
a) da autor pripremi izdanje (i prati ga do okončavanja štampe);
b) da se sačuva tekst koji je bio osnova za slaganje;
v) da se sačuvaju primjerci autorove korekture.” (Ivanić, 2001: 53)
Naša tekstološka i arhivska istraživanja pokazala su da je Ivo Andrić 1973. godine – pripremajući novo izdanje svojih sabranih dela – radio na verifikaciji tekstova pripovedaka koje su objavljene V, VI, VII, VIII i IX tomu izdanja njegovih sabranih dela koja su objavljivana 1963, 1964, 1965. i 1967. godine.
U pismu od 2. jula 1966. godine Andrićeva saradnica, Vera Stojić, pominje interesovanje dve autorke iz Holandije, Katarine Vermeulen-Dijamant i Christine W. Sangster-Warnaars,[21] za njegove knjige Ex Ponto i Nemiri koje su im potrebne zbog rada na knjizi o njemu. Moleći pisca da joj javi što pre šta da odgovori, Vera Stojić ističe: „Ne znam ni gde ću naći knjige na našem jeziku, a prevoda, koliko mi je poznato, i nema.”[22] Odgovarajući Veri Stojić u pismu od 9. jula 1966. godine, Andrić je moli da prenese zahvalnost na interesovanju za te njegove knjige i ističe: „Objasnite joj da su Ex<.> P. i Nemiri male knjige moje lirske proze koja nije ušla u Sabrana dela i ućiće <sic!> tek[23] u Celokupna dela, a da su ranija izdanja rasprodata.”
Četiri godine kasnije – sudeći prema sačuvanoj daktilokopiji pisma – u odgovoru jednom prevodiocu koji želi da Ex Ponto prevede na poljski jezik, Andrić pominje pripremu novog izdanja sabranih dela. Daktilokopiju pisma koja se čuva u arhivskoj građi Zadužbine Ive Andrića pod signaturom 655, donosimo u celini:
Beograd, 24. februara 1970.
Proleterskih brigada 2a
Dragi gospodine Papierkowski,
Hvala na pismu od 23. pr. m. i izvinite što odgovaram sa zakašnjenjem.
Sećam se dobro Vaših prevoda.
”Ex Ponto” će biti objavljen tek u mojim Sabranim delima koja su u pripremi. Dotle ne bih hteo da taj tekst objavljujem u prevodu. Što se tiče mojih pripovedaka, ja nemam tačnog pregleda svega što je izdano u Poljskoj. Verujem da biste Vi mogli to lakše utvrditi. Sve moje novele stoje Vam na raspolaganju za prevodjenje i event. objavljivanje kod lublinskog izdavača, ukoliko se sa njim sporazumemo o izdanju te knjige,
Sa srdačnim pozdravom i dobrim željama,
/Ivo Andrić/[24]
Te iste godine u časopisu „Mladi bibliotekar” izlazi intervju koji pod naslovom Razgovor sa Ivom Andrićem objavljuje Gordana Barbulović.[25] U njemu Andrić govori o pripremi celokupnih dela:
„Interesujemo se zašto u Andrićevim Sabranim delima nema zbirki pesama u prozi „Nemiri” i „Eh ponto”. Saznajemo da je u Sabrana dela ušla samo proza, dok će pesme biti objavljene u celokupnim delima. Ova dela izaći će u najskorije vreme.”[26]
Na osnovu navedenih primera koji se odnose upravo na Andrićeva dela lirske proze, Ex Ponto i Nemiri, koja po izričitoj piščevoj volji nisu ušla u sastav prvog izdanja njegovih sabranih dela, vidimo da se ideja o celokupnim delima u čijem bi se sastavu našle i ove knjige lirske proze javila sredinom šezdesetih godina a da se početkom sedamdesetih u Andrićevoj prepisci sa prevodiocima zainteresovanim za prevode njegove lirske proze, opet govori o njihovom pojavljivanju u okviru novih sabranih dela koja su u pripremi. Sve to dodatno potvrđuje da je Ivo Andrić u prvoj polovini sedamdesetih godina radio na pripremi novog izdanja sabranih dela u koja bi sada bila uključena i ona ostvarenja koja nisu bila u njihovom prvom izdanju iz 1963. godine.
U priređivačkom komentaru koji prati izdanje Andrićevih sabranih dela iz 1981. godine, priređivači upućuju na izjave njegovog ličnog sekretara, Vere Stojić, koje su objavljene u listu „Politika”. Jer, na strani 16 ovog našeg dnevnog lista, u petak 4. februara 1977. objavljen je tekst Radovana Popovića „Šta je Ivo Andrić stvarno napisao” pod nadnaslovom „Govori se ovih dana” u kojem se povodom različitih komentara koji su pratili objavljivanje prvog posthumnog izdanja sabranih dela ovog velikog pisca srpske književnosti, Popović obratio Veri Stojić da kao dugogodišnji saradnik Ive Andrića i jedan od priređivača ovog izdanja tim povodom da svoj sud:
„Tekst u svih deset tomova ranijih izdanja sabranih dela, zatim rukopisi u zaostavštini („Znakovi pored puta”, „Omer-paša Latas”, „Kuća na osami”, pesme) redigovani su po uputstvima samog Andrića, još za njegova života. Takođe i „Ex Ponto” i „Nemiri”. Andrić je, inače, bio veoma osetljiv na štamparske greške i duboko nezadovoljan što su se one provlačile iz izdanja u izdanje, često su jedne ispravljane a pravljene su druge. I kada su izdavači, povodom njegove 80-godišnjice života, predviđali ponovno objavljivanje sabranih dela, Andrić je poslednjih godina, pred smrt, pregledao svih deset knjiga (ja sam čitala, a on je govorio šta da se menja). Tako su učinjene mnogobrojne ispravke i sitnije izmene.”
U Spomen-muzeju Ive Andrića postoje nekolika jasna svedočanstva koja potvrđuju reči Vere Stojić da je Ivo Andrić radio na materijalu svojih sabranih dela pripremajući ih za novo izdanje.
Na ličnom primerku knjige Ivo Andrić, Znakovi, Sabrana djela Ive Andrića, knj. 8, priredili Petar Džadžić, Muharem Pervić), Mladost – Zagreb, Prosveta – Beograd, Svjetlost – Sarajevo, Državna založba Slovenije – Ljubljana, 1964. koji se u Spomen-muzeju Ive Andrića čuva pod signaturom IAb I–162/8 na prvoj potkorici piščevom rukom krupnim pisanim slovima ćirilice preko središnjeg dela cele stranice piše Ispravljeno a ispod toga u novom redu složeno na levoj strani datum 28. VIII 1973.
Na kutiji koja je inače bila pravljena uz komplet piščevih sabranih dela tako da ste ih mogli u njoj čuvati na policama svojih biblioteka, a koja je u ovom slučaju pratila komplet sabranih dela Ive Andrića štampanih ćirilicom u platnenom povezu iz 1965. godine, rukom Vere Stojić malim pisanim slovima ćirilice iznad natpisa Sabrana dela Ive Andrića zabeleženo je ispravljeno. U samom kompletu na ličnom primerku knjige Ivo Andrić, Znakovi, Sabrana dela Ive Andrića, knj. 8, priredili Petar Džadžić, Muharem Pervić, Mladost – Zagreb, Prosveta – Beograd, Svjetlost – Sarajevo, Državna založba Slovenije – Ljubljana, 1965. koji se u Spomen-muzeju Ive Andrića čuva pod signaturom IAb I–158/8, rukom Vere Stojić pisanim malim slovima ćirilice ispod naslova zabeleženo je ispravljeno a ispod toga stoji datum 28/8/73.
Iz navedenog vidimo da je u pitanju isti tom Andrićevih sabranih dela (Znakovi, tom 8), i to prvi iz izdanja 1964. a drugi 1965, prvi latiničan, drugi ćiriličan, prvi označen kao ispravljen rukom Ive Andrića, drugi rukom Vere Stojić, a datumi koji stoje ispod oznaka kada su ispravke unete su isti 28. avgust 1973. godine.
Na ovaj način dobili smo neposredan trag da je Ivo Andrić 1973. godine unosio izvesne ispravke štamparskih i korektorskih grešaka, ali – kao što smo mogli zaključiti kritički priređujući njegove pripovetke – i određene supstancijalne promene u svoje tekstove. Te ispravke i promene, naš pisac je beležio na marginama tekstova svojih pripovedaka u svojim ličnim primercima njihovih izdanja u sabranim delima i to iz 1963, 1964. i 1965. godine. Svi slučajevi kada su se priređivači susretali sa marginalijama na ličnim primercima tomova sabranih dela u kojima su objavljivane piščeve pripovetke koje su kritički priređivali, zabeleženi su i opisani u priređivačkim komentarima. To su bili dragoceni tragovi piščevog odnosa prema tekstu svojih dela jer je svojom rukom unosio ispravke štamparskih i korektorskih grešaka i izmene u ova štampana izdanja. Određeni primeri dati su i fototipski kao dodatak argumentacijskog tipa.
S posebnom pažnjom razmatrana je uloga Andrićeve saradnice Vere Stojić budući da je ona kao njegov lični sekretar[27] i odani prijatelj u kojeg je pisac imao beskrajno poverenje, bila u prilici da učestvuje u pripremi novog izdanja sabranih/celokupnih dela kao što je mnogo puta do tada prekucavala piščeve rukopise i unosila ispravke koje joj je on zapisivao. Vera Stojić je radila korekture mnogih izdanja piščevih dela i nadgledala da li su one unete korektno.[28] U arhivskoj građi sačuvani su primeri daktilokopija Andrićevih odgovora na određena pisma na čijim je završecima Vera Stojić unosila svojom rukom ono što joj je Andrić izdiktirao kao dodatak.[29] U svojim sećanjima ona kaže:
„Andrić je pisao rukom, olovkom ili naliv-perom, i to vrlo nečitko. Evo kako je to bilo: on mi preda svoj rukopis, ja ga prekucam pa mu ga vratim (usput ispravim greške), pa on to pregleda. Onda odloži. Dugo je glancao svoje rukopise, godinama ih je radio. <…>
Travničku hroniku, Gospođicu, Na Drini ćupriju i neke druge rukopise prekucavala sam po nekoliko puta. Što se tiče pravopisa i gramatike, imao je poverenja u mene. Često bismo o pitanjima jezika porazgovarali. A ponekad, kad bi se zaglavio, tražio bi od mene pomoć u vezi sa stilom i gramatikom. <…>”[30]
Primera koji navedeno potvrđuju ima mnogo. U prepisci Ive Andrića i Vere Stojić često se pominju stranice koje pisac ispisuje rukom da koje nakon toga Vera Stojić prekucava. Posebno ilustrativnim smatramo sledeći primer. U Ličnom fondu Ive Andrića postoji Andrićev zapis sa rukopisa romana Na Drini ćuprija[31] na 79. listu kseroks kopije:
„Za Veru
Jedino što može da Vas donekle uteši pri ovom beskonačnom prepisivanju jeste pomisao da, može biti, da sa svakim novim prepisom delo biva bar malo bolje i jasnije.
IA”
Kada su u pitanju ispravke štamparskih i korektorskih grešaka koje susrećemo na marginama Andrićevih ličnih primeraka različitih izdanja njegovih ostvarenja koji se čuvaju u Spomen-muzeju Ive Andrića, primećujemo da su neke od njih unete njegovom rukom a neke rukom njegove saradnice Vere Stojić. O tom načinu ispravljanja i sam Andrić govori u svojoj prepisci sa izdavačkim preduzećima, kada u nekoliko navrata pominje da je sa svojim saradnicima pregledao štampane primerke svojih knjiga ne bi li otklonio sve greške i promene koje su u tekstu tog izdanja nastale greškom izdavača. U jednom pismu iz 1972. godine čija se daktilokopija čuva u arhivskoj građi Zadužbine Ive Andrića, povodom velikog broja grešaka u izdanju romana Na Drini ćuprija koje je 1966. godine objavila sarajevska „Svjetlost”[32], Andrić napominje da je uz pomoć saradnika pregledao tekst:
„Na kraju sam, uz pomoć saradnika, pregledao red po red celu knjigu, što je za mene, zbog bolesti očiju, predstavljalo velik i težak posao. Rezultat možete videti na išaranim stranicama knjige. kao i na spisku ispravljenih stranica na kraju knjige.”
Ono što je važno napomenuti je da su sve beleške koje je Ivo Andrić svojom rukom uneo u određeno izdanje, i rukom Vere Stojić unete na ličnim piščevim primercima drugih izdanja, odnosno da su podudarne. Otuda se pretpostavlja da ih je Vera Stojić u pripremi novog izdanja sabranih dela prepisivala na margine drugih piščevih ličnih primeraka postojećih sabranih dela. Takođe treba istaći da postoje Andrićevi lični primerci izdanja pripovedaka u sabranim delima u kojima su ispravke korektorskih i štamparskih grešaka na jednom istom tekstu pojedinih pripovedaka unosili i Ivo Andrić i Vera Stojić. Priređivači su sve te marginalije precizno opisali, objasnili njihovu ulogu, odredili čijom su rukom napisane, predočili njihov međusobni odnos…
Ovom prilikom napominjemo da se Andrićeve beleške na marginama tekstova njegovih pripovedaka u ličnim primercima njihovih izdanja u okviru sabranih dela najviše odnose na ispravke štamparskih i korektorskih grešaka koje postoje u tim izdanjima od 1963. do 1967. godine a da je izuzetno mali broj takozvanih supstancijalnih promena u samom tekstu pripovetke odnosno da se one sastoje od jedne do nekoliko reči. Priroda tih supstancijalnih promena pokazuje da je pisac stilski popravljao svoj tekst pa su tako najčešće promene koga u kojeg, izmena arhaičnog oblika novijim leksičkim izrazom (flaša u boca, astal u sto…), promena mesta enklitike (se ukazaše u ukazaše se), zamena jednog izraza drugim usled semantičke preciznosti rečenice (ustopice umesto uzastopce, radi u zbog)… Zanimljivo je da je Andrić stilski i jezički brusio postojeća rešenja u tekstu svojih pripovedaka i da nije dodavao nove pasuse ili izbacivao postojeće. U nekoliko primera izmene su obuhvatale deo rečenice, ali se tim izmenama značenjski smisao teksta nije radikalno menjao. Tako, na primer, u pripoveci Ispovijed rečenica koja je u izdanju sabranih dela iz 1963, 1964, 1965. i 1967. glasila „Grudi su mu strahovito krkljale” piščevom rukom izmenjena je tako da glasi „U grudima mu je strahovito krkljalo.”
Za sva izdanja koja su izašla nakon 1973. godine a za Andrićeva života, pa makar ona predstavljala novo izdanje nekog izdanja koje je objavljeno pre 1973. godine, pisac je očigledno davao tekst koji je sadržavao ispravke i promene sa margina navedenih ličnih primeraka. To nedvosmisleno između ostalih primera pokazuju izdanja Andrićevih pripovedaka Mara milosnica, Most na Žepi i Anikina vremena koja su objavljena nakon 1973. a pre piščeve smrti. U tim izdanjima unete su sve ispravke i izmene sa margina ličnih primeraka knjiga koje su priređivači opisivali u svojim priređivačkim komentarima. U svakom smislu poslednje izdanje za piščeva života u koje su unete ove izmene imalo je status njegove poslednje volje. Iz toga zaključujemo da bi se ista situacija ponovila i u slučaju onih pripovedaka uz čije tekstove postoje piščeve ispravke i promene ali koje nisu bile objavljivane nakon 1973. godine ni u novim ni u ponovljenim izdanjima. Kako to nije bio slučaj, pažljivim sravnjivanjem Andrićevih ispravki i promena sa margina ličnog primerka sa tekstom pripovetke u ćiriličnom i latiničnom izdanju u sabranim delima iz 1976. godine utvrđivano je (1) da li su sve ispravke i izmene unete u to prvo izdanje nakon Andrićeve smrti i (2) da li se u posthumnom izdanju pojavljuju promene koje nisu posvedočene nijednom piščevom beleškom.
Ovde napominjemo još jednu činjenicu koja se odnosi na posthumno izdanje Andrićevih pripovedaka koje smo kritički priređivali. Posthumno izdanje pripovetke na čijem smo kritičkom izdanju radili uzimano je kao osnovni tekst samo u sledećim slučajevima: (1) kada na marginama uz tekst pripovetke u Andrićevim ličnim primercima izdanja sabranih dela postoje piščeve ispravke štamparskih i korektorskih grešaka i supstancijalne promene u tekstu pripovetke, a pripovetka posle 1973. godine do piščeve smrti nije objavljivana i sve navedene piščeve ispravke štamparskih i korektorskih grešaka kao i supstancijalne izmene postoje u tekstu prvog posthumnog izdanja teksta pripovetke u sabranim delima i u tekstu pripovetke ne postoji nijedna nova izmena koja nije posvedočena piščevim marginalijama uz lične primerke njegovih sabranih dela ili u nekom drugom arhivskom izvoru koji bi pokazao njegovu poslednju volju u vezi sa tekstom te pripovetke; (2) kada postoji izdanje pripovetke posle 1973. a pre autorove smrti i u to izdanje su unete ispravke štamparskih i korektorskih grešaka kao i supstancijalne promene u tekstu pripovetke sa margina piščevih ličnih primeraka izdanja te pripovetke u sabranim delima, ali na ličnom primerku tog izdanja nakon 1973. a pre piščeve smrti, postoje ispravke kojim se tekst tog izdanja zapravo upodobljuje tekstu te pripovetke iz sabranih dela uz – naravno – unete piščeve korekcije i promene.
U slučaju da su u neko izdanje teksta pripovetke do piščeve smrti unete ispravke korektorskih i štamparskih grešaka i supstancijalne promene koje je pisac uneo na margine tekstova tih pripovedaka u ličnim primercima svojih knjiga, kao kanonski tekst uzima se to izdanje jer je ono izdanje koje ima prioritet budući da je izašlo za piščeva života.
Kanonski ili osnovni tekst donosi se ćirilicom. U tekstu se znakom ( | ) označava završetak strane u izdanju odakle se preuzima osnovni tekst. Ovaj znak se ponavlja na margini i pored njega u polukvadratnoj zagradi beleži broj strane u izdanju iz kojeg se preuzima osnovni tekst. Ukoliko se desi da kraj stranice pada na hifenaciji onda se znak ( | ) postavlja na mesto crte za hifenaciju.
Varijante
U ovom delu navode se sve razlike koje postoje u rukopisnoj verziji i svim onim izdanjima teksta koja su objavljena za piščeva života u odnosu na odabrani ili ustanovljeni osnovni ili kanonski tekst kritičkog izdanja.
Kanonski ili osnovni oblik teksta sravnjuje se sa svim autorizovanim rukopisnim (autografi i daktilogrami) i štampanim verzijama tog teksta nastalim za piščeva života. Uporednom analizom utvrđuje se priroda i stepen razlika. Da bi određeno izdanje dobilo status varijante ono se od kanonskog ili osnovnog teksta mora razlikovati po supstancijalnim razlikama. U tom smislu priređivač vrlo pažljivo određuje karakter svake razlike jer se one mogu javiti i kao štamparske i korektorske greške a određene korektorske i štamparske greške mogu imati semantički potencijal i doneti značenje koje ni sam autor nije želeo da iskaz ima. O tome je u više navrata pisao i sam Ivo Andrić u prepisci sa priređivačima svojih knjiga ili urednicima u izdavačkim preduzećima koja su štampala njegova dela. Tako u prepisci sa urednikom Izdavačkog preduzeća „Svjetlost” prilikom izlaska iz štampe četvrtog izdanja svog romana Na Drini ćuprija, Andrić u pismu 03. marta 1948. godine čija se daktilokopija čuva u Ličnom fondu Ive Andrića (Arhiv SANU, Istorijska zbirka 14433/IA 4276) beleži:
„Dragi Marko,
Šaljem ispravljen ostatak teksta. Još ne mogu sebi da dođem od čuđenja i negodovanja da se ovako može vršiti korektura. Na ove 164 strane ima 41 greška, a sve su te greške sa malim izu<ze>tcima, korektorske, a ne štamparske prirode i sve su gotovo tako podmukle da ih čitalac ne može odgonetnuti.”
Dvadeset četiri godine nakon ovog pisma Ivo Andrić u pismu Risti Trifkoviću, 14. marta 1972. (arhivska građa Zadužbine Ive Andrića, signatura 848), sudeći prema njegovoj daktilokopiji govori o istoj stvari:
„Dragi druže Risto,
Telefonom sam Vam saopštio kakvo sam iznenađenje imao iz Sarajeva. U poslednjem izdanju „Na Drini ćuprija” od 1966. godine pala mi je u oči jedna štamparska greška, ne obična, slovna greška, nego gruba zamena jedne reči i njenog smisla drugom reči i protivnim smislom. Zagledao sam bolje i video da takvih mesta ima podosta. Na kraju sam, uz pomoć saradnika, pregledao red po red celu knjigu, što je za mene, zbog bolesti očiju, predstavljalo velik i težak posao. Rezultat možete videti na išaranim stranicama knjige. kao i na spisku ispravljenih stranica na kraju knjige. I još se ne bih mogao zakleti da nam je pošlo za rukom da pronađemo baš sve greške i – promene. Neću i ne mogu da ispitujem kako je do toga došlo, ali sam čvrsto rešen da ovakav postupak sa mojim tekstovima ne dopustim nikad više, nikom.”
Nekoliko meseci nakon ovog pisma, odnosno 05.12.1973. godine, naš pisac preporučeno šalje svoje komentare drugu Idrizoviću u Izdavačko knjižarsko preduzeće „Svjetlost” iz Sarajeva (arhivska građa Zadužbine Ive Andrića, 848) među kojima posebno mesto pripada sledećem njegovom iskazu koji navodimo prema daktilokopiji ovog pisma:
„Primetio sam da su se u razna izdanja mojih pripovedaka i romana, kod raznih izdavača, uvukle razne štamparske greške i izmene koje se prenose iz izdanja u izdanje. Kad potpisujem ugovor i dajem autorizaciju za objavljivanje, ja znam samo naslov dela koje će biti objavljeno, a nemam pred sobom primerak koji će biti predan štampariji za štampanje novog izdanja, tako da taj tekst vidim tek kad je knjiga gotova. To je razlog da broj grešaka sa novim izdanjima raste, umesto da opada. Mislim da taj način rada nije dobar, a da ga nije teško izmeniti. Po mom mišljenju, to bi se moglo postići na sledeći način. Kad se sporazumemo o ponovnom objavljivanju nekog mog teksta, treba da taj primerak knjige pripovedaka ili romana pošaljete meni. Ovde će izvršiti pažljiv pregled teksta, ispraviti eventualne greške ili neovlaštene izmene, a i ja ću, kao autor, moći da unesem eventualne sitnije jezičke izmene. To će tada biti zaista autorizovan tekst koji ću Vam vratiti u roku od osam do deset dana, i Vi ćete ga dati štampariji u rad. Tada će se moći izbeći prenošenje grešaka iz raznih ranijih izdanja, a moći će se izbeći ili bar smanjiti i nastanak novih grešaka, jer će knjiga, prilikom štampanja, biti savesno pregledana i od Vaših redovnih korektora. Izgleda mi da bi ta dvostruka prethodna kontrola bila sigurna garancija za integritet teksta.”
Stoga su priređivači kritičkog izdanja Andrićevih pripovedaka po sastavljanju kompletne bibliografije pripovedaka koje priređuju, tekstove svih izdanja uporedili, istražili takozvane sekundarne izvore odnosno arhivsku građu koja je u vezi sa nastankom i procesom realizacije tih izdanja, piščeve komentare u vezi sa tim izdanjima, marginalije na ličnim primercima tih izdanja ukoliko su bila dostupna i dr. Tek na osnovu svih istraživanja dostupnih izvora i pažljive uporedne analize teksta pripovetke sa svim ostalim izdanjima tog teksta, sklopljena je – koliko god je to bilo moguće – celovitija slika o statusu tog izdanja. Na osnovu svega toga donošena je odluka da li je određeno izdanje varijanta ili nije. Razlozi koji su priređivače opredelili da neko izdanje teksta pripovetke odrede ili ne odrede kao varijantu detaljno su predočeni u priređivačkim komentarima.
Ukoliko su u rukopisnoj zaostavštini Ive Andrića pronađeni odlomci njegovih pripovedaka objavljenih u zbirkama, za koje se nedvosmisleno može utvrditi da su Andrićevi, oni su zabeleženi jer su prema svojoj strukturi važni za genezu pripovetke. Za svaki takav odlomak priređivač treba da odredi način i stepen autorizacije, stepen očuvanosti i značaj. Na osnovu istraživanja ovih aspekata treba odlučiti na koji način će te vrste odlomaka biti uključene u kritičko izdanje. Jer, posebne su okolnosti ukoliko ne postoji sačuvan rukopis pripovetke u celini, ali postoji sačuvan rukopis nekog njenog odlomka. Takođe posebna je okolnost ukoliko postoje i sačuvani rukopis celine pripovetke i sačuvani rukopis odlomaka te pripovetke. Nakon razmatranja svih okolnosti treba doneti odluku o načinu uključivanja rukopisa odlomaka u kritičko izdanje. Najcelishodnije rešenje je da sve na taj način odabrane rukopisne odlomke, varijante, koncepte, radne verzije teksta pripovetke donesemo u okviru posebnog dela kritičkog izdanja koji naslovljavamo sa „Dodaci”. Tada opisujemo rukopis (autograf ili daktilogram) prema tekstološki ustaljenim parametrima opisa rukopisa i donosimo njegov tekst. U svim slučajevima sačuvana je autentičnost ovog tipa rukopisne građe. Za izvestan broj pripovedaka rukopisi su dati fototipski, a u određenom broju slučajeva pored opisa zatečenog stanja rukopisne građe, urađena je i dodatna rekonstrukcija. U svim takvim slučajevima sačuvana je autentičnost zatečenog stanja.
Svi odlomci iz Andrićevih pripovedaka objavljeni u periodici ili nekom drugom štampanom izdanju pre prvog izdanja zbirke kojoj pripadaju, tretirani su kao potencijalne varijante i sa njima se sravnjuje osnovni tekst. Kako je naš pisac značajan broj pripovedaka najpre predstavio preko odlomaka u periodici obično objavljujući jednom te odlomke pre pojave pripovetke u celini u štampanom izdanju, ti odlomci su najčešće dobili status varijante. One prethode prvom izdanju u celini i prilikom poređenja u okviru kritičkog aparata, nalaze svoje mesto prema hronologiji objavljivanja. Za njih se takođe radi sigla koja se navodi prema hronologiji u popisu varijanata. Oni se takođe navode u bibliografiji svih izdanja uz napomenu da je u pitanju odlomak ukoliko to već nije u bibliografskom podatku naznačeno. Tada se odrednica odlomak daje u uglastim zagradama kao naznaka priređivača.
Retki su primeri da je neka od priređivanih Andrićevih pripovedaka pored svog izdanja u periodici (bilo kao odlomak, bilo kao celina) objavljivana kao celina u izboru ili kao zasebno štampano izdanje pre svog objavljivanja u okviru zbirke koje su kritički priređivane. U tom slučaju je tekstološkom analizom određivano da li je po sredi varijanta ili ne.
Budući da su mnoga Andrićeva dela sastavni deo nastavnih programa te da u tom smislu za mnoge njegove pripovetke postoje objavljeni odlomci iz pripovedaka u školskim izdanjima (čitankama, priručnicima) za vreme piščeva života, oni se ne razmatraju kao varijante sem ukoliko priređivač ne poseduje saznanje o tome da postoji naznaka ili dokaz da je pisac posebno za neku priliku upravo za to izdanje uneo određenu promenu. Dakle, samo u slučaju da je u pitanju autorizovan odlomak koji donosi neku vrstu promene u odnosu na prethodna štampana izdanja. U tekstološkim priručnicima se ističe: „Kad je za autorovog života objavljeno više izdanja, a autor nije učestvovao u pripremi tih izdanja, onda ih jednostavno odbacujemo iz izvora. Danas je takav slučaj osobito sa tzv. školskim piscima i izdanjima, koja su redovno preštampana, često adaptirana za školu, pravopisno i jezički modernizovana, odnosno normirana.” (Ivanić, 2001: 74)
U svom propratnom tekstu priređivač obavezno navodi na koji način se odnosio prema odlomcima, posebno kada ih nije uzimao u obzir. Nekada su određeni odlomci indikativni, pa se o njima može dati ekstenzivniji priređivački komentar.
Budući da se u studijama o tekstologiji pravi razlika između štampanih i preštampanih izdanja, kao i između autorizovanog teksta i autorizovanog izdanja, a da Bibliografija Ive Andrića pokazuje da pripovetke našeg nobelovca imaju mnogo izdanja, pitanje o štampanim i preštampanim izdanjima razrešeno je na sledeći način. Sva izdanja pripovedaka koje priređujemo – i štampana i preštampana – pregledana su. O svakom izdanju bez obzira na to da li je dobilo status varijante ili ne, data je kratka beleška u priređivačevim komentarima. Tom prilikom posebna pažnja je posvećena komentarima redaktora, zabeleženo ako postoji bilo kakav odnos Ive Andrića prema tim izdanjima (da li je za njih znao, autorizovao ih ili nije...). Ukoliko postoji bilo kakav trag o tome da je Ivo Andrić autorizovao izdanje, to je uzeto u obzir prilikom sravnjivanja sa kanonskim tekstom. Nakon toga se utvrđuje o kakvom tipu štampanog izdanja se radi i to prema principima datim u Ivanić, 2001: 54–58. Ukoliko je reč o istovetnom izdanju nekog prethodnog izdanja, priređivači su to u svojim komentarima argumentovali podacima, citatima i napomenama o tome kako su do tog zaključka došli. Priređivač navedeno utvrđuje tako što vrlo pomno pregleda sadržaj teksta pripovedaka kao i za svaki drugi izvor. Na primer, u prepisci za Izdavačko knjižarskim poduzećem „Mladost” iz Zagreba koja se vodila u vezi sa objavljivanjem izbora iz Andrićevih pripovedaka 1968. godine, Andrić, sudeći prema sačuvanoj daktilokopiji pisma Otu Šolcu od 14. januara 1968. godine[33] – nakon što je u drugom pasusu pisma dao svoju saglasnost za objavljivanje[34] – navodi dve želje za koje smatra da nije teško ispuniti:
„Sa svoje strane imam dve želje, sa kojima ćete se, verujem, lako saglasiti.
Prvo, da tekst pripovedaka u Vašem izbodu <sic!> bude štampan prema autorovom originalu, onako kako je objavljen u Sabranim delima, a bez ikakvih jezičkih, pravopisnih i drugih izmena.[35]
Drugo, ukoliko bi uz taj Izbor pripovedaka bio objavljen i neki predgovor ili pogovor, želeo bi <sic!> da njegov tekst dobijem pre štampanja na uvid.
To su svi moji uslovi i želje. U koliko ste sa sadržinom ovog pisma saglasni,[36] molim da mi to pismeno potvrdite.”
Navedeni podaci su za priređivača kritičkog izdanja indikativni jer posvedočavaju odakle je preuzet tekst pripovetke u određenom izdanju. Priređivač neposrednim uvidom u tekst i uporednom analizom donosi određene zaključke i sve navodi u priređivačkom komentaru. Kada ustanovi da je u pitanju istovetno izdanje, to se notira na sledeći način. Najpre se navodi bibliografski podatak izdanja i sledeća rečenica:
Ovo izdanje je istovetno sa izdanjem (navodi se bibliografski podatak prvog izdanja koje je sada preštampano). Otuda ga nismo uzimali kao poseban izvor za varijante, već smo ga tretirali kao ponovljeno izdanje. Zato ono nema posebnu siglu. Budući da je u svim aspektima isto sa izdanjem koje smo tretirali kao varijantu, sve ustanovljene razlike između tog izdanja i osnovnog teksta odnose se i na ovo izdanje.
Sva ponovljena i preštampana izdanja koja nakon temeljnog pregleda nismo tretirali kao izvor za varijante, moraju biti navedena u bibliografiji svih izdanja teksta koji priređujemo.
Ukoliko postoji više preštampanih ili ponovljenih izdanja jednog istog izdanja, uporednom analizom se najpre utvrđuje da li postoje neke razlike između tih izdanja. Ukoliko nema razlika i to su u potpunosti preštampana izdanja, bira se reprezentativno izdanje koje se onda sravnjuje sa kanonskim ili osnovnim tekstom. To je najčešće prvo objavljeno izdanje. Ukoliko je prilikom preštampavanja došlo do slovoslagačkih i štamparskih grešaka u ovim izdanjima, kao reprezentativno bira se ono sa najmanje štamparskih grešaka. Ovaj princip je primenjen i u slučaju izdanja pripovedaka u sabranim delima Ive Andrića iz 1963, 1964, 1965. i 1967. godine. Nakon uporedne analize tekstova pripovedaka u tim izdanjima, ukoliko je utvrđeno da nema razlika i da je tekst preštampavan, bira se reprezentativno izdanje koje će biti upoređeno sa kanonskim izdanjem teksta pripovetke koju priređujemo. Ukoliko nema razlika, bira se prvo izdanje to jest ono iz 1963. godine. Ukoliko postoje razlike koje predstavljaju slovoslagačke i korektorske greške, onda se takođe bira ono izdanje koje ima najmanje grešaka. Ukoliko je izdanje teksta pripovetke u sabranim delima određeno kao varijanta, ono se sa kanonskim ili osnovnim tekstom pripovetke sravnjuje prema svom ćiriličnom i latiničnom izdanju. Te razlike mogu biti zabeležene u endnotama ili u priređivačkim napomena vezanim za tu pripovetku. Isti princip se primenjuje i kada se izdanje iz sabranih dela određuje kao kanonski ili osnovni tekst.
Ukoliko ne postoji sačuvan rukopis dela (autograf ili daktilogram), priređivač to navodi u odeljku „Principi i način priređivanja”. To isto čini i ukoliko ne postoji original rukopisa, već samo njegova kopija (mehanička ili kseroks). Takođe se original rukopisa bez obzira da li je u pitanju rukom pisan tekst (autograf) ili daktilogram do tančina mora opisati prema parametrima koji su za to predviđeni tekstologijom. Svi ovi navodi daju se u završnoj studiji na kraju izdanja u „Principima i načinu priređivanja”. Kako tekstološki priručnici predviđaju u slučaju da su razlike između osnovnog teksta i rukopisnih i štampanih verzija nastalih za piščeva života prisutne u tolikoj meri da se može govoriti o nesamerljivoj varijantnosti u odnosu na osnovni tekst, onda se tekst verzije (rukopisne ili štampane) donosi posebno kao zaseban tekst. U kritičkom izdanju dela Ive Andrića to je učinjeno u prvom segmentu Dodataka pod naslovom „Verzije”, odnosno nakon onog dela kritičkog aparata koji beleži razlike osnovnog teksta i ostalih izdanja (rukopisnih i/ili štampanih). Ukoliko postoje nepotpune rukopisne verzije (pisane rukom ili daktilogrami), koncepti, nacrti i nezavršene varijante i slično što se može naći u zaostavštini pisca, korpus ovakvih tekstova donet je takođe u okviru odeljka Dodaci, pod naslovom „Rukopisna građa”. U „Principima i načinu priređivanja” svaki ovako izdvojen dodatak opisan je prema tekstološkim parametrima.
U odeljku „Varijante” najpre su navedeni priređivački znakovi i opisana njihova upotreba a zatim date sigle za izvore. U ovom odeljku priređivač navodi sve one tekstološke znakove koje je koristio u kritičkom aparatu vezanom za varijante. Znak treba predstaviti (1) grafički, (2) u zagradi navesti njegov termin a zatim (3) detaljno i precizno opisati šta znači, kada i kako se u izdanju koristi. Osnovni priređivački znaci koji su korišćeni prilikom kritičkog priređivanja pripovedaka Ive Andrića su:
] (polukvadratna zagrada) – ovim znakom se obeležava granica između osnovnog teksta kritičkog izdanja dela, i teksta rukopisnih i/ili štampanih varijanata tog dela koji se po nečemu razlikuje od osnovnog teksta.
~ (znak za ponavljanje) – ovim znakom se obeležava istovetnost elemenata (kao što su na primer znakovi interpunkcije ili reči) teksta varijante i osnovnog teksta. Navodi se uvek nakon znaka ] i služi da bi se njime označio deo teksta varijante.
Ø – ovim znakom se obeležava odsustvo elementa osnovnog teksta (kao što su na primer znakovi interpunkcije ili reči) u tekstu varijante.
<...> – ovaj znak priređivač koristi da u okviru navođenja osnovnog teksta kao i teksta varijante sažme one njegove delove koji se međusobno ne razlikuju.
Prisustvo varijante se obeležava endnotom koja je izražena arapskom cifrom u osnovnom ili kanonskom tekstu izdanja. Endnote se navode u komentarima prema hronologiji svog pojavljivanja u osnovnom tekstu izdanja. Endnote su u komentarima navedene jedna ispod druge a ne jedna do druge jer se tako postiže veća preglednost kritičkog aparata. U delu
varijanata najpre se navodi endnota pa iza nje deo osnovnog teksta u odnosu na koji postoje razlike u izvorima, iza tog dela navodi se polukvadratna zagrada ( ] ) a iza ove zagrade navodi varijanta iza koje se beleži sigla za izvor kojem ta varijanta pripada. Osnovni ili kanonski tekst sravnjuje se sa svim autorizovanim rukopisnim ili štampanim izvorima tog teksta objavljenim za piščeva života i popisuju se razlike. Prema navedenoj tekstološkoj literaturi, pre svega OT, razlikom se naziva svako mesto nepodudaranja prilikom ovog sravnjivanja a sravnjivanje se vrši na nivou (1) znakova interpunkcije, (2) slova, (3) reči, (4) rečenica i (5) grafičkog preloma (pasus, razmak, tip slova...). Prilikom identifikovanja štamparskih grešaka, grešaka u transkripciji reči stranih jezika, materijalnih grešaka, napominjemo da se one takođe beleže uz priređivačevu napomenu da je reč o greškama.
Nakon navođenja razlike koja postoji u izvoru u odnosu na osnovni ili kanonski tekst, priređivač beleži siglu izvora (koja se daje boldirano), a iza nje interpunkcijski znak (;). Redosled sravnjivanja izvora sa osnovnim tekstom je hronološki, tačnije sravnjuje se najpre sa rukopisom, pa sa štampanim izdanjima po redosledu njihovog objavljivanja. Ukoliko se određena razlika pojavljuje u više varijanata, njihove sigle se beleže jedna iza druge, boldirano i razdvojeno interpunkcijskim znakom (;). Ponekad se u varijantama javljaju različite razlike u odnosu na isti osnovni tekst. U tom slučaju te vrste razlika treba beležiti tako da se osnovni tekst u odnosu na koji se javljaju ne beleži ponovo za svaku razliku posebno, već se razlike u varijantama navode na osnovu hronološkog redosleda objavljivanja izvora u kojima se nalaze.
Tekst osnovnog izdanja koji se sravnjuje sa izvorima se u navođenju varijanata daje dominantnim ili preovlađujućim pismom celokupnog izdanja knjige. U ovom slučaju to je ćirilica. Tekst varijante daje se pismom na kojem je objavljena varijanta. Ukoliko se desi da se jedna ista vrsta razlike javlja i u varijanti koja je štampana ćirilicom i u varijanti koja je štampana latinicom, to se posebno ne beleži već se razlika navodi pismom prvog izvora po hronologiji dok se sigle ostalih u kojima je ta razlika takođe prisutna navode po hronologiji jedna iza druge na uobičajen način. Ovaj princip se ne primenjuje samo onda kada određene razlike u grafemama zahtevaju izdvajanje.
Svi priređivačevi komentari (opisi, objašnjenja, napomene i sl.) štampaju se ćirilicom kao pismom celokupnog izdanja knjige i to kurzivom (italikom).
Imajući na umu zlatno pravilo svakog priređivanja kritičkog izdanja koje od priređivača traži da dosledno sprovodi odabrani sistem znakova i tip priređivanja, mišljenja smo da se u slučaju kritičkog izdanja dela Ive Andrića i to u delu koji se odnosi na stanje rukopisa, treba opredeliti za jedan sistem, a ne za kombinaciju znakova i da to bude takozvani deskriptivni sistem koji je precizan u opisivanju stanja rukopisa (autografa i daktilograma) i ne ostavlja prostor za nedoumicu o tome kako navedeni deo izgleda u rukopisu. Ovo tim pre što se rukopisi u najvećem broju slučajeva ne izdaju fototipski u okviru kritičkog izdanja pa izostaje mogućnost da čitaocu fototipski bude predočena stranica rukopisa koja se opisuje u aparatu kritičkog izdanja.
Načela sigliranja
Sigliranje je vršeno prema tekstološkim i bibliografskim pravilima. U ovom odeljku pored sigle dat je potpun bibliografski podatak. Za potrebe rada na kritičkom izdanju dela Ive Andrića postavljeni su principi sigliranja i urađen popis sigli koji je bio obavezujući za sve one koji u svom priređivačkom radu koriste njima označene izvore. Popis sigli za svako izdanje ustrojen je hronološki. Sigla se daje boldiranim tipom slova a bibliografski podatak običnim slovima. Budući da veliki broj izdanja pripovedaka Ive Andrića imaju iste ili slične naslove, najsvrsishodniji način sigliranja bio bi onaj koji uvažava sledeće principe:
1. sigla mora da na očigledan i nedvosmislen način predstavlja izdanje;
2. napraviti očigledne razlike između izdanja istog izdavača koja imaju isti naslov;
3. napraviti očigledne razlike između izdanja različitih izdavača koja imaju isti naslov;
4. napraviti očigledne razlike između izdanja istog izdavača koja su objavljena iste godine;
5. napraviti razliku u sigliranju knjiga i izdanja u periodici (časopisima, novinama, kalendarima...
Imajući navedeno u vidu, uveden je sledeći postupak sigliranja:
1. Sigla se daje boldirano.
2. Osnovni oblik sigle se sastoji od grafema i arapskih cifara.
3. Grafeme u sigli predstavljaju:
3.1. naziv izdavača kada je u pitanju sigla za knjige i antologije;
Ivo Andrić, Pripovetke, Srpska književna zadruga, Beograd, 1924.
SKZ24
Ivo Andrić, Most na Žepi, u: Antologija pripovjedača iz Bosne i Hercegovine, knj. 1, priredio Vuk Krnjević, Svjetlost, Sarajevo, 1967, str. 212–219.
S67/1
3.2. naslov časopisa, novina i ostalih vrsta periodike kada je u pitanju sigla za časopis, novine i ostale vrste periodike; Napomena: da bi se naznačilo da je u pitanju izdanje u periodici, na kraju sigle se navodi grafema za malo P budući da postoje izdanja u različitim vrstama časopisa, novina, kalendara pa da bismo pronašli zajednički imenitelj za celu lepezu tih izdanja, najsvrsishodnije je da se pojmom periodika na to uputi; ovim vrstama izdanja smo radi ekonomičnosti pridružili i dnevne novine.
Ivo Andrić, Most na Žepi, „Srpski književni glasnik”, N. s., knj. 16, br. 3, (1. okt. 1925), str. 161–167.
SKGp
Ivo Andrić, Most na Žepi, „Kulturni radnik”, god. 5, br. 11/12 (1952), str. 507–511.
KRp
Ivo Andrić, Most na Žepi, (odlomak), „Radnik”, god. 7, br. 345/346 (29. nov. 1956), str. 10.
Rp
3.3. U slučaju kada naziv izdavačke kuće ili naslov časopisa, novina i ostalih vrsta periodike imaju više reči, svaka reč u sigli ima svoje početno slovo (izuzev veznika i predloga). Sigla se tada sastoji od velikih slova za izdanja knjiga i antologija, a kada su u pitanju izdanja u periodici u delu koji se odnosi na naslov časopisa, pored velikih slova u sigli za naslov časopisa, imamo i malo slovo P na kraju kojim se označava da bibliografska jedinica označena tom siglom pripada korpusu periodike;
Ivo Andrić, Pripovetke, predgovor, izbor i redakcija Dragan M. Jeremić, Matica srpska – Novi Sad, Srpska književna zadruga – Beograd, 1965.
MSSKZ65
Ivo Andrić, Most na Žepi, „Kulturni radnik”, god. 5, br. 11/12 (1952), str. 507–511.
KRp
Ivo Andrić, Odlomak iz pripovetke „Anikina vremena”, „Letopis Matice srpske”, god. 101, knj. 313, sv. 1/3
(jul–sept. 1927), str. 265–267.
LMSp
4. Cifre u sigli predstavljaju:
4.1. poslednje dve cifre u godini izdanja kada su u pitanju knjige i antologije; Napomena: u siglama za časopise, novine i ostale vrste periodike ne dajemo godinu izdanja;
Ivo Andrić, Most na Žepi = The bridge on the Žepa = Die Brücke über die Žepa = Il ponte sulla Žepa, Oslobođenje, Sarajevo, 1971.
O71
Ivo Andrić, „Most na Žepi”, u: Nazor–Kolar–Andrić, Štampa, Osijek, 1966, str. 173–183.
Š66
Ivo Andrić, Žena na kamenu, priredio Muharem Pervić, Nolit, Beograd, 1962.
N62
4.2. oznaku za tom ukoliko u izdanju (knjiga ili antologija) ima više tomova;
Ivo Andrić, Pripovetke, knj. 1, Prosveta, Beograd, 1961.
P61/1
Ivo Andrić, Pripovetke, knj. 2, Prosveta, Beograd, 1961.
P61/2
Ivo Andrić, „Most na Žepi”, u: Antologija pripovjedača iz Bosne i Hercegovine, knj. 1, priredio Vuk Krnjević, Svjetlost, Sarajevo, 1967, str. 212–219.
S67/1
4.3. brojčanu oznaku nastavka ukoliko je pripovetka objavljivana u nekoliko nastavaka u nekom časopisu
Ivo Andrić, Mara milosnica, <odlomak>, „Srpski književni glasnik”, N. s., knj. 14, br. 1 (1. jan. 1925), str. 1–4.
SKGp
Ivo Andrić, Mara, milosnica, <Deo 1>, „Srpski književni glasnik”, N. s., knj. 17, br. 1 (1. jan. 1926), str. 1–11.
SKGp1
Ivo Andrić, Mara, milosnica, <Deo 2>, „Srpski književni glasnik”, N. s., knj. 17, br. 2 (16. jan. 1926), str. 81–92.
SKGp2
Ivo Andrić, Mara, milosnica, <Deo 3>, „Srpski književni glasnik”, N. s., knj. 17, br. 2 [tj. 3] (1. feb. 1926), str. 171–178.
SKGp3
Ivo Andrić, Mara, milosnica, <Deo 4>, „Srpski književni glasnik”, N. s., knj. 17, br. 4 (16. feb. 1926), str. 241–258.
SKGp4
5. Ukoliko je izdanje štampano ćirilicom, sigla se daje ćirilicom; ukoliko je izdanje štampano latinicom, sigla se daje latinicom;
Ivo Andrić, Izabrane pripovetke, Svjetlost, Sarajevo, 1945.
S45
Ivo Andrić, Pripovijetke, Matica hrvatska, Zagreb, 1947.
MH47
Ivo Andrić, Rzavski bregovi , Svjetlost, Sarajevo, 1947.
S47
Odabrane (Izabrane) pripovetke, Matica srpska, Novi Sad, 1956.
MS56
Ivo Andrić, Most na Žepi, „Telegram”, god. 1, br. 2 (7. maj 1960), str. 13.
Tp
5.1. Napomena: izuzetak od ovog pravila predstavljaju izdanja Sabranih dela i ona izdanja koja paralelno izlaze i ćirilicom i latinicom a nisu sabrana dela, već izbori. U tim slučajevima, sigliranje se vrši na sledeći način:
a) Kada neki izdavač/izdavači objavi u istoj godini jedno izdanje i ćirilicom i latinicom, sigla se daje kao i za sva druga izdanja prema nazivu izdavača uz oznaku godine, ali se za oba izdanja daje ćirilicom. Daju se tri sigle a njihova distinktivna obeležja nastala usled tri tipa upotrebe u tekstu priređivačkog komentara navodimo u sledećoj tabeli:
Ivo Andrić, Pripovetke, Izabrana dela, knj. 1, Prosveta – Beograd, Svjetlost – Sarajevo, 1958.
Ivo Andrić, Pripovetke, Izabrana dela, knj.1, Svjetlost – Sarajevo, Prosveta – Beograd, 1958.
PS58 (ukoliko su identično ćirilično i latinično izdanje i razlike postoje u oba izdanja u odnosu na kanonsko)
PS58ć (ukoliko promene postoje samo u ćiriličnom izdanju)
PS58l (ukoliko promene postoje samo u latiničnom izdanju)
b) Ovaj princip sigliranja nadograđujemo dodavanjem u siglu i prvih slova naslova izbora ukoliko je taj izbor objavio isti izdavač/izdavači u istoj godini i oba izdanja imaju i ćirilično i latinično izdanje. Takva su, na primer, izdanja Anikina vremena, Svjetlost, Prosveta, Sarajevo, Beograd, 1967. i Ivo Andrić, Most na Žepi, Svjetlost – Sarajevo, Prosveta – Beograd, 1967. koja su u istoj godini (1967) zajednički objavili „Svjetlost” iz Sarajeva i „Prosveta” iz Beograda, a priredio ih Meša Selimović, i objavljena su i latinicom i ćirilicom. Evo primera za njihove sigle.
Ivo Andrić, Anikina vremena, izbor Meša Selimović, Svjetlost – Sarajevo, Prosveta – Beograd, 1967.
Ivo Andrić, Anikina vremena, izbor Meša Selimović, Svjetlost – Sarajevo, Prosveta – Beograd, 1967.
SPAV67 (ukoliko su identično ćirilično i latinično izdanje i razlike postoje u oba izdanja u odnosu na kanonsko)
SPAV67ć (ukoliko promene postoje samo u ćiriličnom izdanju)
SPAV67l (ukoliko promene postoje samo u latiničnom izdanju)
Ivo Andrić, Most na Žepi, izbor Meša Selimović, Svjetlost– Sarajevo, Prosveta – Beograd, 1967.
Ivo Andrić, Most na Žepi, izbor Meša Selimović, Svjetlost – Sarajevo, Prosveta – Beograd, 1967.
SPMŽ67 (ukoliko su identično ćirilično i latinično izdanje i razlike postoje u oba izdanja u odnosu na kanonsko)
SPMŽ67ć (ukoliko promene postoje samo u ćiriličnom izdanju)
SPMŽ67l (ukoliko promene postoje samo u latiničnom izdanju)
v) Kada dajemo sigle za bilo koje izdanje Sabranih dela, onda sigliranje ne radimo prema izdavaču, već u sigli naznačavamo da je u pitanju izdanje sabranih dela, naslov knjige iz sabranih dela, godinu izdanja i pismo. Takođe radimo tri sigle a njihova distinktivna obeležja nastala usled tri tipa upotrebe u tekstu priređivačkog komentara navodimo u sledećoj tabeli:
Ivo Andrić, Žeđ, Sabrana dela Ive Andrića, knj. 6, priredili Petar Džadžić, Muharem Pervić, Prosveta – Beograd, Mladost – Zagreb, Svjetlost – Sarajevo, Državna založba Slovenije – Ljubljana, 1963.
Ivo Andrić, Žeđ, Sabrana djela Ive Andrića, knj. 6, priredili Petar Džadžić, Muharem Pervić, Mladost – Zagreb, Prosveta – Beograd, Svjetlost – Sarajevo, Državna založba Slovenije – Ljubljana, 1963.
SDŽ63 (ukoliko su identično
ćirilično i latinično izdanje i razlike postoje u oba izdanja u odnosu na kanonsko)
SDŽ63ć (ukoliko promene postoje samo u ćiriličnom izdanju)
SDŽ63l (ukoliko promene postoje samo u latiničnom izdanju)
U onom slučaju kada je neko od ovakvih izdanja dobilo status varijante, prilikom navođenja sigli dajemo objašnjenje koja se sigla na koje izdanje odnosi da bi čitaocu bilo preglednije.
6. Budući da postoji više izdanja jednog istog izdavača kao, na primer, „Svjetlosti” iz Sarajeva ili „Prosvete” iz Beograda i da su ta izdanja izlazila nekad i u istim godinama, onda treba uvesti sledeće načelo sigliranja.
6.1. Prvo pojavljavanje određenog izdanja npr. „Svjetlosti” označimo sa Sv59 a drugo izdanje označimo Sv60, a ako postoji još neko izdanje „Svjetlosti” iz 1960, pored onog kojeg smo označili siglom Sv60, onda to izdanje označimo sa Svj60.
Ivo Andrić, Izbor, priredio Petar Džadžić, Svjetlost, Sarajevo, 1959.
Sv59
Ivo Andrić, Izbor, priredio Petar Džadžić, Svjetlost, Sarajevo, 19602.
Sv60
Ivo Andrić, Priča o vezirovom slonu i druge pripovetke, izbor Erih Koš, Rad, Beograd, 1960.
R60
Ivo Andrić, Priča o kmetu Simanu, priredio Voja Carić, Svjetlost, Sarajevo, 1960.
Svj60
Ivo Andrić, Izbor, priredio Petar Džadžić, Svjetlost, Sarajevo, 19613.
Sv61
Ivo Andrić, Pripovetke, Izabrana dela, knj. 1, Prosveta – Beograd, Svjetlost – Sarajevo, 1958.
P61/1
Ivo Andrić, Pripovetke, Izabrana dela, knj. 2, Prosveta – Beograd, Svjetlost – Sarajevo, 1958.
P61/2
Ivo Andrić, Priča o kmetu Simanu, priredio Voja Carić, Svjetlost, Sarajevo, 1961.
Svj61
6.2. U velikom broju slučajeva, izdanja izbora Andrićevih pripovedaka se preštampavaju tako da neko izdanje čiju smo prvu pojavu označili npr. Sv59, izdavač ponovo štampa 1960, 1961. i 1963. godine. U tim slučajevima kada postoji preštampavanje izdanja, zadržavamo siglu koju smo dali za njegovo prvo izdanje, a menjamo samo cifre koje označavaju godinu, kao što je urađeno u narednom primeru:
Ivo Andrić, Izbor, priredio Petar Džadžić, Svjetlost, Sarajevo, 1959.
Sv59
Ivo Andrić, Izbor, priredio Petar Džadžić, Svjetlost, Sarajevo, 19602.
Sv60
Ivo Andrić, Izbor, priredio Petar Džadžić, Svjetlost, Sarajevo, 19613.
Sv61
Ivo Andrić, Izbor, priredio Petar Džadžić, Svjetlost, Sarajevo, 1963.
Sv63
6.3. Na taj način pratimo kontinuitet izdanja i precizno određujemo koje nam je izdanja različito od kanonskog ukoliko je dobilo status varijante. Napomena: Postoje i izdanja koja su preštampana a dodat im je tekst još jedne pripovetke. Takav je slučaj sa sledećim izdanjem Pripovijetke ; Kula / Ivo Andrić ; izbor i predgovor Radovan Vučković. – Sarajevo : Svjetlost, 1973. Ovo izdanje ima isti prvi deo sigle iako u naslovu piše i Kula zato što u prepisci Ive Andrića i izdavača Svjetlosti iz Sarajeva stoji da je naslov promenjen jer je standardnom izdanju (Priča o kmetu Simanu / Ivo Andrić ; priredio Radovan Vučković. – Sarajevo : Svjetlost, 1964) koje smo označili siglom Svjet64, dodata pripovetka Kula. Pogledajmo primer:
Ivo Andrić, Priča o kmetu Simanu, priredio Radovan Vučković, Svjetlost, Sarajevo, 1964.
Svjet64
Ivo Andrić, Priča o kmetu Simanu, priredio Radovan Vučković, Svjetlost, Sarajevo, 1966.
Svjet66
Ivo Andrić, Priča o kmetu Simanu, priredio Radovan Vučković, Svjetlost, Sarajevo, 1969.
Svjet69
Ivo Andrić, Priča o kmetu Simanu, priredio Radovan Vučković, Svjetlost, Sarajevo, 1971.
Svjet71
Ivo Andrić, Pripovijetke; Kula, izbor i predgovor Radovan Vučković, Svjetlost, Sarajevo, 1973.
Svjet73
6.4. Ukoliko se pojavi neko novo izdanje „Svjetlosti” koje ima više izdanja, ono dobija siglu Svjet uz koju dodajemo dve poslednje cifre iz godine izdanja. Tako neko izdanje koje ima više preštampanih, ponovljenih izdanja i od izdavača je koji ima više izdanja koja katkad izlaze i u istim godinama, ima svoju siglu za slučaj da bude varijanta.
6.5. Za ona izdanja nekog izdavača koja su se pojavila samo jednom a njihovo prvo i jedino pojavljivanje nije u istoj godini, koristimo samo prvo slovo izdavača kad god da je to izdanje izašlo.
Ivo Andrić, Izabrane pripovetke, Svjetlost, Sarajevo, 1945.
S45
Ivo Andrić, Pripovijetke, Matica hrvatska, Zagreb, 1947.
MH47
6.6. Ukoliko u istoj godini postoji novo izdanje jedne knjige, onda se u okviru sigle samo dodaje indeks preko superskripta koji predstavlja cifra koja označava izdanje.
Ivo Andrić, Panorama, Prosveta, Beograd, 1964.
P64
Ivo Andrić, Panorama, Prosveta, Beograd, 19642.
P642
7. Ukoliko se desi da isti izdavač objavi dva različita izdanja u istoj godini koja su antologije u kojima se nalazi i izbor iz Andrićevih pripovedaka, sigla se radi na standardan način ali se nakon godine dodaje malo A ili malo B da bi se napravila razlika.
Ivo Andrić, „Most na Žepi”, u: Pripovijetke pisaca jugoslovenskih naroda, priredio Predrag Palavestra, „Veselin Masleša”, Sarajevo, 1973, str. 171–177.
VM73a
Ivo Andrić, „Most na Žepi”, u: Pripovijetke pisaca Bosne i Hercegovine, priredio Risto Trifković, „Veselin Masleša”, Sarajevo, 1973, str. 29–35.
VM73b
8. Prilikom sigliranja rukopisa koje smo odredili kao varijante, sigla treba da sadrži grafeme i cifre. Grafemama se označava da je u pitanju rukopis, mesto na kojem se nalazi ili fond kojem pripada. Ukoliko imamo, na primer, više rukopisa za jednu pripovetku koji pripadaju istom fondu ili mestu, onda brojem označavamo na koji smo mislili. Tako da ukoliko, na primer, za jednu pripovetku imamo dva rukopisa iz LFIA koji se čuva u Arhivu SANU, jedan ćemo označiti RLFIA1 a drugi RLFIA2. Bibliografski podatak o rukopisu koji dajemo u bibliografiji navodimo na osnovu podataka iz fondova i mesta u kojima se čuvaju.
Rukopis iz LFIA koji se čuva u Arhivu SANU
RLFIA
Rukopis iz Spomen-muzeja Ive Andrića
RSMIA
Rukopis iz Zadužbine Ive Andrića
RZIA
Nekada je zbog razuđenosti arhivske građe koja nam je bila na raspolaganju bilo nužno da se na poseban način označe daktilogrami i autografi jednog istog rukopisa te je stoga priređivačima na raspolaganju bila i mogućnost da kada imaju na raspolaganju i daktilogram i autograf jednog istog rukopisa umesto prve grafeme R uvedu u siglu grafeme D za daktilograme odnosno A za autografe da bi to označili. U slučaju da se u rukopisu javljaju stranice i pisane rukom i kucane na pisaćoj mašini, priređivačima je preporučeno da koriste odrednicu rukopis te da u sigli taj izvor označe grafemom R.
Tipovi grešaka
Već smo ukazali na problem štamparskih i korektorskih grešaka u izdanjima pripovedaka Ive Andrića kao i na piščev stav o tom pitanju. U okviru kanonskog ili osnovnog teksta pripovetke ove vrste grešaka ne ispravljamo. Jer, prema uputstvima iz tekstoloških priručnika moguće je uraditi sledeće: „Kad se takvo mjesto utvrdi, ono se ispravlja kao očita štamparska (pisarska takođe) greška (emendacija), ili se u osnovnom tekstu označava posebnim znakom (obično uzvičnik !), ili se na njega skreće pažnja u aparatu izdanja. Ukoliko je moguće ispravke se obavljaju po boljem izvoru, izbjegavajući pri tome miješanje različitih stupnjeva teksta (kontaminacija)” (Ivanić, 2001: 94–95) Kada je u pitanju kritičko izdanje Andrićevih dela primenili smo treći princip: greške ne ispravljamo, već na njih skrećemo pažnju u aparatu izdanja.
Izuzetak u odnosu na dato pravilo predstavlja sledeći slučaj. On proističe iz rezultata istraživanja u pripremi kritičkog izdanja određene Andrićeve pripovetke odnosno odabira njenog kanonskog ili osnovnog teksta. Ukoliko se desi da postoji neposredno pisano svedočanstvo samog pisca da u izdanju teksta pripovetke koje smo odredili kao kanonsko, izdavač treba da ispravi određene štamparske ili korektorske greške, priređivač na osnovu tog dokumenta ispravlja te primere koje je pisac sam označio u tekstu pripovetke. Te primere priređivač navodi u priređivačkom komentaru odabira kanonskog teksta i donosi građu kojom taj svoj postupak argumentuje.
Prilikom identifikovanja štamparskih grešaka, grešaka u transkripciji reči stranih jezika, materijalnih grešaka, napominjemo da se one takođe beleže uz priređivačevu napomenu da je reč o greškama. Opisane tipove grešaka beležimo na sledeći način:
(1) štamparska greška u osnovnom tekstu (tip 1): Prilikom unošenja osnovnog ili kanonskog teksta, sve štamparske greške koje postoje u izdanju kanonskog ili osnovnog teksta a za koje se nedvosmisleno može utvrditi da su štamparske jer su ili očigledne ili su na marginama Andrićevog ličnog primerka tog izdanja ispravljene, ne ispravljaju se u tekstu, već se pored reči u kojoj je štamparska greška najpre navodi oznaka za endnotu a odmah do nje superskript ˥. U tekstu endnote beleži se reč, nakon toga beležimo ] (polukvadratnu zagradu) a iza nje navodimo da je u pitanju očigledna štamparska greška ili ispravljena štamparska greška.
Prilikom poređenja sa ostalim izdanjima tog teksta ne poredimo reč u kojoj je štamparska greška, već reč koja je tačna odnosno bez štamparske greške. Ukoliko se desi da se razlika pojavljuje u tom delu, u odnosu na tu reč (dakle reč bez štamparske greške), onda je označavamo već postojećom endnotom koja prethodi znaku za štamparsku grešku koji smo već stavili uz reč u kojoj je štamparska greška i razliku beležimo u tekstu endnote kao i za sve druge slučajeve razlika između osnovnog teksta i teksta varijante.
(2) štamparska greška u osnovnom tekstu (tip 2): ukoliko je po sredi primer koji se ne može odrediti kao štamparska greška u osnovnom tekstu (tip 1), navodimo reč iz osnovnog izdanja, nakon toga beležimo ] (polukvadratnu zagradu), zatim u maloj zagradi, italikom odrednicu da je u pitanju greška i to na sledeći način (št. greška). U tekstu endnote moguće je kratko izložiti razloge zbog kojih je nešto štamparska greška na osnovu istraživanja istorije izdanja teksta pripovetke koju kritički priređujemo.
(3) štamparska greška u tekstu varijante: navodimo reč iz osnovnog izdanja, nakon toga beležimo ] (polukvadratnu zagradu), zatim navodimo reč iz varijante u kojoj je identifikovana štamparska greška, siglu za izvor i tek na samom kraju u maloj zagradi, italikom odrednicu da je u pitanju greška i to na sledeći način (št. greška). U tekstu endnote moguće je kratko izložiti razloge zbog kojih je nešto štamparska greška na osnovu istraživanja istorije izdanja teksta pripovetke koju kritički priređujemo.
Ostale tipove grešaka beležimo na isti način samo što ih označavamo sa (mat. greška) ili (greška u transkripciji). Prilikom određenja ovih grešaka najpre je trebalo utvrditi da nisu u pitanju štamparske greške i to tako što se tekst proverava u izdanjima koja sravnjujemo sa osnovnim tekstom. Zatim je istraživano da nisu u pitanju namerne materijalne i greške u transkripciji koje mogu biti vezane, na primer, za karakterizaciju junaka ili slično, odnosno da pisac nije namerno dao materijalne i greške u transkripciji usled semantičke ravni pripovedanja. U tim slučajevima priređivač ih ne označava, ali ih u propratnom tekstu navodi kao oznaku pripovedačkog postupka uz napomenu da ih nije obeležavao jer se primarno poštuju piščeva tehnika i stil. Ukoliko se ipak radi o greškama, onda postupamo na sledeći način.
Ukoliko je u pitanju materijalna greška u osnovnom tekstu, najpre navodimo deo iz osnovnog teksta, polukvadratnu zagradu a iza nje oznaku (mat. greška). Ovaj tip grešaka nekad se razrešava u komentaru i u tom slučaju bez oznake (mat. greška) dato je kratko objašnjenje kurzivom odmah iza polukvadratne zagrade. Tu se naglašava i ukoliko se taj tip greške ponavlja u svim izdanjima što je kod ovakvih grešaka najčešće slučaj. Ukoliko se u tekstu jedne ili više varijanta pojavi materijalna greška, a ona se ne javlja u osnovnom tekstu izdanja, onda se najpre utvrđuje da nije u pitanju štamparska greška, pa tek kada utvrdimo da nije, dajemo oznaku da je u pitanju materijalna greška i to tako što u poretku razlika u odnosu na osnovni tekst, nakon reči koja je materijalna greška i sigle za izdanje/izdanja u kojima se ona nalazi, navodimo odrednicu (mat. greška).
Ukoliko je u pitanju greška u transkripciji reči iz stranog jezika u tekstu osnovnog izdanja, najpre navodimo deo iz osnovnog teksta, polukvadratnu zagradu a iza nje oznaku (greška u transkripciji). Ovaj tip grešaka moguće je notirati i na sledeći način. Najpre navodimo deo iz osnovnog teksta, polukvadratnu zagradu a iza nje u rečenici datoj kurzivom beležimo: Greška u transkripciji – umesto navedenog treba da stoji:__________. Ukoliko se u tekstu jedne ili više varijanta pojavi greška u transkripciji, a ona se ne javlja u osnovnom tekstu izdanja, onda se najpre utvrđuje da nije u pitanju štamparska greška, pa tek kada utvrdimo da nije, dajemo oznaku da je u pitanju greška u transkripciji i to tako što u poretku razlika u odnosu na osnovni tekst, nakon reči koja je greška u transkripciji i sigle za izdanje/izdanja u kojima se ona nalazi, navodimo odrednicu (greška u transkripciji).
Fusnote u osnovnom tekstu
Ukoliko postoje fusnote u tekstu Andrićeve pripovetke koje pripadaju samom piscu, one se daju kao fusnote na stranici na kojoj se nalaze, ali sa oznakom * i to redom *, **, ***... u zavisnosti od broja tih autorovih fusnota.
Ukoliko u tekstu postoje delovi na stranom jeziku koji nisu prevedeni u Andrićevim fusnotama, dat je prevod tog teksta na stranom jeziku i to u obliku fusnote na strani na kojoj se tekst nalazi i označava ga rimskim brojevima, na primer: I, II, III, IV ...
Pravopis
Pitanje pravopisa u kritičkom izdanju pripovedaka Ive Andrića razrešeno je na osnovu principa o neprikosnovenosti očuvanja autentičnosti piščevog jezika. U pismu od 10. aprila 1951. godine[37] Ivo Andrić odgovara na predloge Bubića u vezi sa promenama u tekstu romana Travnička hronika od kojih su neke utemeljene i u tadašnjim pravilima fonetskog pravopisa. Jer, u svom pismu od 06. aprila 1951. godine,[38] Bubić mu između ostalog predlaže:
„Pored navedenih primjedaba usput Vam napominjem da bi, po mome mišljenju, trebalo jezik Travničke hronike urediti prema zahtjevima fonetskog pravopisa, tj. sve Vaše riječi, kao što su: predstava, podsećati i sl. trebalo bi pisati: pretstava, potsećati itd.
Riječi početci, dodatci, bitci itd. trebalo bi pisati bez „t”; dakle: počeci, dodaci itd.
Mjesto konsul, konservativan, konservirati bolje je pisati: konzul, konzervativan, konzervirati itd.
<…>
Trebalo bi ponegdje korigovati i Vašu interpunkciju, naročito zapetu. Kod Vas, na primjer, stoji: ”…bacio brz pogled oko sebe, da vidi sudbine svih.” Ovo je finalna rečenica, i ona se ne odvaja zapetom. Ovakvih slučajeva ima izvjestan broj u Vašem tekstu.”
Zahvaljujući se „na trudu oko čišćenja i ujednačavanja moga teksta.”, Andrić ističe:
„Većinu vaših primedaba ja usvajam, a što u nekoliko slučajeva ostajem kod svog ranijeg teksta i to nije stoga što smatram da Vi niste načelno u pravu, nego stoga što svaki pisac ima, kad se radi o stilu i ritmu njegove proze, izvesna mišljenja i poglede, pa i proizvoljnosti, kojih ne može da se odrekne čak ni onda kad su oni u očiglednom sukobu sa utvrđenim pravilima, pa čak i sa logikom. Ovo se naročito odnosi na vaše predloge sadržane u pismu.
Da počnem od početka. Ja se nikad nisam mogao složiti sa shvatanjem profesora A. Belića, čije delo inače mnogo cenim, u pitanju umekšavanja suglasnika. Ja znam da u tom nisam dosledan i da pišem kod raznih reči različno. Molim Vas dakle da ostavite „predstava” i „podsećati”, jer ja tako čujem ili sam bar pri pisanju toga teksta čuo i kao takve te reči uklopio u ritam celine. To isto važi i za „početci, dobitci, bitci” i sl. Ja i tu nisam primio i ne mogu da primim shvatanje zvaničnog pravopisa, prema tome, moraće ostati kako jeste. Još Vas molim da „konsul, konsulski” svuda takođe ostane. – Razume se da svu odgovornost za to uzimam ja na sebe i da se ništa neće moći prebaciti uredniku. Molim Vas da u tom pravcu izvršite ispravku samo na onim mestima, ako ih ima, gde ja sam sa sobom nisam u skladu tj. gde pišem istu stvar na dva razna načina.”
Jedanaest godina kasnije – sudeći prema daktilokopiji pisma koje je 09. maja 1962. godine u ime svoga supruga direktoru „Svjetlosti” uputila Milica Babić[39] – pokreće se iznova pitanje pravopisa. Jer, u ovom pismu koje se odnosi na izdanje Andrićevog romana Gospođica[40], Andrić poručuje da se slaže da se roman „slaže prema Vašem i Prosvetinom izdanju od 1958,[41] ali smatra da knjigu netreba <sic!> prenositi na novi pravopis.”
Navedenim primerima možemo pridružiti niz drugih koji takođe posvedočavaju ono što je za priređivače kritičkog izdanja Andrićevih dela veoma važno a to je da je veliki pisac srpske književnosti vodio računa o pravopisnoj strani svojih tekstova, da je komentarisao pravopisna rešenja, argumentovao svoje razloge pisanja i često ih – uz uvažavanje pravopisne norme koja je bila važeća u vreme kada su njegova dela objavljivana – ostavljao uprkos tome što su se kosila sa važećom pravopisnom normom. Otuda je važno razumeti i prirodu pravopisnih rešenja u tekstovima koji tokom kritičkog priređivanja dobiju status varijante ili osnovnog teksta, ne proglašavati ih za štamparske greške, voditi računa o promenama pravopisne norme i pratiti arhivske izvore (primarno Andrićevu korespondenciju sa izdavačkim preduzećima koja su objavljivala njegova dela), da bismo što je moguće potpunije sagledali pravopisnu stranu određenog Andrićevog teksta u istoriji njegovog objavljivanja.
Stoga su pravopisna pitanja vrlo pažljivo razrešena jer je svaki priređivač imao na umu da se ne sme nikada ogrešiti o ovu autentičnost. S druge strane, po odabiru kanonskog izdanja za svaku pojedinačnu pripovetku, primećeno je da je njihova pravopisna strana uređena i da gotovo nema mesta na kojima bi se ta sravnjivanja sa aktuelnim pravopisom mogla uraditi. Takođe, nakon odabira varijanata primećeno je da su određene među njima odražavale pravopisnu normu trenutka u kojem su objavljene što je takođe – prema utvrđenim tekstološkim pravilima – zabeleženo kao razlika.
Sravnjivanja se u kritičkim izdanjima – kako beleže tekstološki priučnici – najčešće vrše u opštim slučajevima kao što su: a) jednačenja suglasnika po zvučnosti; b) jednačenja suglasnika po mestu i načinu tvorbe; v) sastavljeno i rastavljeno pisanje reči; g) pisanje pravopisnog znaka tačka (.) iza datuma, godine i rednih brojeva; d) pisanje velikog slova… To znači da se ova opšta sravnjivanja ne vrše kada bi njima bila narušena piščeva stilizacija, na primer, prilikom oblikovanja junaka kada je njegov govor jedan od piščevih postupaka njegove karakterizacije i kada bi se njihovom primenom ugrozilo pravo značenje reči, izraza, dela rečenice, rečenice u Andrićevom tekstu.
Imajući na umu osobenosti teksta Andrićeve pripovetke koju kritički priređuje, kao i navedena svedočanstva o piščevom odnosu prema pitanju pravopisa, priređivač svake od pet zbirki pripovedaka koje je Ivo Andrić sam priredio i objavio za života, prevashodno je čuvao autentičnost piščevog jezika i stila. Ukoliko je kojim slučajem bilo sravnjivanja sa određenim pravopisnim pravilom koje je sada aktuelno, a to su najčešće primeri pisanja velikog slova u slučajevima nedvosmislenog imenovanja određenih događa (Prvi svetski rat umesto prvi svetski rat) ili imena svetaca (Sveta Agneza umesto sveta Agneza) oblici sravnjivanja navedeni su prema pravopisnoj tipologiji i ilustrovani sa nekoliko odabranih primera. Takođe je navedeno i kada sravnjivanja nisu vršena.
Bibliografija
Bibliografija izdanja pripovedaka koje priređujemo data je na osnovu Bibliografije Ive Andrića i izdanja koja su tokom rada na kritičkom izdanju identifikovana a nisu navedena u postojećoj Bibliografiji. U bibliografiji smo naveli sva izdanja pripovedaka koje priređujemo a koja su izašla za piščeva života. Za ovaj princip smo se opredelili jer postoji Bibli-
ografija Ive Andrića koja je dostupna i u štampanom i u elektronskom obliku. Sva izdanja koja su navedena u dragocenoj obradi koju donosi Bibliografija Ive Andrića a koja su objavljena za Andrićeva života, pregledana su neposrednim uvidom. Ona izdanja koja smo tokom rada identifikovali, a ne nalaze se u Bibliografiji Ive Andrića, obeležili smo oznakom # na kraju bibliografskog podatka.
Dodaci
U ovom delu kritičkog izdanja donose se (1) verzije, (2) rukopisna građa (rukopisi, koncepti, brujoni…) i (3) argumentacijsko-ilustrativni materijal. Određeni broj dodataka je dat fototipski, a u izvesnim primerima kada je građa to nalagala, pored predočavanja zatečenog stanja rukopisne građe paralelno je data i rekonstrukcija kompozicionog poretka. Argumentacijski materijal podrazumeva građu koja predstavlja uporište određenih zaključaka na osnovu kojih su priređivači donosili odluke u vezi sa odabirom kanonskog ili osnovnog teksta i određivanjem statusa varijante. Ilustrativni materijal donosi građu koja neposredno ilustruje Andrićev rad na pripovetkama u okviru zbirke čije se kritičko izdanje donosi.
Principi i način priređivanja
Kao što deo „Varijante” u okviru kritičkog izdanja donosi uvid u piščevu pripovedačku radionicu, tako deo „Principi i način priređivanja” treba da otvori vrata u naučnu radionicu priređivača kritičkog izdanja. Jer, u ovom delu priređivač navodi i opisuje sve tekstološke postupke koje je primenio kritički priređujući tekst neke Andrićeve pripovetke, argumentaciju za svoje odluke, predočava niz činjenica u vezi sa istorijatom objavljivanja pripovedaka… Budući da je po svom osnovnom tipu ovo kritičko izdanje istorijsko-tekstološkog karaktera, u ovom delu hronološki su navedena sva izdanja jedne pripovetke i dat komentar u vezi sa njima bez obzira da li su u pitanju varijante ili ne. Na taj način moguće je sagledati procese menjanja teksta neke Andrićeve pripovetke. U ovom delu priređivački komentari daju se i za osnovni tekst pripovetke u zbirci koja se kritički priređuje i za dodatke. Kada je u pitanju osnovni tekst pripovedaka, dati su komentari za izdanje u celini („Opšte napomene”) i pojedinačno za svaku pripovetku („Napomene za pojedinačna dela”). Na isti način postupa se i sa dodacima (verzije, rukopisna građa, argumentacijski i ilustrativni materijal) odnosno najpre se daju „Opšte napomene” a nakon toga „Napomene za pojedinačne dodatke”.
Budući da ovaj deo predstavlja ono što bismo slikovito mogli nazvati „priređivačevom radionicom”, postoji niz elemenata koji bi trebalo da budu predstavljeni u ovom delu, odnosno postupaka koje je priređivač primenio a koji bi trebalo da budu opisani. U tekstološkim studijama postoji niz preporuka u vezi sa elementima koje bi trebalo uključiti u taj tekst priređivača. I ovoga puta napominjemo da smo te delove priređivačkog komentara donosili imajući na umu teorijske priručnike NKI i OT. Međutim, tokom rada na kritičkom izdanju pet zbirki pripovedaka Ive Andrića javila se potreba za dodatnim preciziranjima koja su proistekla iz rada na građi a odnose se na onaj deo priređivačevog teksta koji govori o pojedinačnim pripovetkama.
U zavisnosti od građe vezane za Andrićevu pripovetku koju kritički priređujemo, u odeljku „Napomene za pojedinačna dela” za svaku pripovetku posebno ukratko je rekonstruisan i u nekoliko rečenica opisan istorijat izdavanja teksta te pripovetke, ukazano na broj varijanata i preštampanih izdanja, opisano koje su najznačajnije promene u tekstu i kada su se one desile, predočeno ukoliko je bilo piščevih komentara u vezi sa tim promenama (prepiska, beleške na marginama ličnih primeraka određenih izdanja...). Budući da je u značajnom broju pripovedaka Andrić vrlo malo menjao prvobitni tekst te da se sa osnovnim tekstom podudara najveći broj izdanja, odnosno da broj varijanata osnovnog teksta nije veliki, a budući da je priređivač kritičkog izdanja uporedio sva izdanja sa osnovnim/kanonskim tekstom, za svako to izdanje dat je kratki komentar, beleška ili opis. U tom smislu predloženo je da u „Napomenama za pojedinačna izdanja” sadržajni okvir bude sledeći:
1. kratki istorijat objavljivanja pripovetke;
2. obrazloženje odabira kanonskog/osnovnog teksta pripovetke i opis tog izdanja;
3. obrazloženje odabira varijanata teksta pripovetke i opis svih izdanja varijanata;
4. opis izdanja koje nismo uzeli za varijante.
O načinu na koji će navedeni elementi zajedničkog sadržajnog okvira biti dati u priređivačkim komentarima, odlučio je svaki priređivač za kritičko izdanje na kojem radi. Nužno je samo bilo to da ti elementi budu dati.
Kada je u pitanju opis svih izdanja koje smo pregledali bez obzira da li je to izdanje odabrano za kanonski tekst, varijantu ili ne, takođe je predložen sadržajni okvir i predočeni sledeći principi. Odnosno, u svakom opisu izdanja postoje elementi koje taj opis treba da sadrži:
Sigla izdanja <opcionalno> – potpuna bibliografska jedinica izdanja
1. Ako izdanje predstavlja kanonski tekst, navesti razloge zbog kojih je ono određeno kao kanonski tekst.
2. Ako izdanje predstavlja varijantu, navesti razloge zbog kojih je ono određeno kao varijanta. Navesti još jednom siglu (boldirano) kojom je u kritičkom aparatu označeno.
3. Ako je izdanje preštampano to jest nije varijanta, navesti sa kojom se varijantom slaže kada su u pitanju razlike u odnosu na kanonski tekst. Navesti u čemu se ovo izdanje razlikuje u odnosu na varijantu, a slaže sa kanonskim tekstom. U navođenju ovih elemenata biće sigurno onih koji se prvi put javljaju u tekstu pripovetke i ostaju do kanonskog izdanja i u kanonskom. Pošto nam taj tekst nije varijanta, neće biti nigde zabeleženo, na primer, gde se prvi put javlja neka reč, sintaksičko rešenje, upotreba zapete... koji je isti za to izdanje i za kanonsko. To treba naglasiti da bi se moglo predočiti kada je pisac određena rešenja upotrebio prvi put i ona se zadržala do samog kraja. Primere možemo navesti prema sledećem principu:
U rečenici (navesti rečenicu u celini pod znacima navoda) umesto (navesti deo koji je u varijanti koja prethodi preštampanom izdanju i koji je razlika u odnosu na kanon, boldirano, bez znaka navoda) prvi put se pojavljuje (navesti deo koji je tu prvi put uveden i zadržao se do kanonskog izdanja, boldirano, bez znaka navoda).
4. Za sva izdanja (osnovni/kanonski tekst, varijanta, nije varijanta) treba navesti karakteristične štamparske greške u izdanju prema već opisanom principu. Kada se navode štamparske greške u osnovnom/kanonskom tekstu koje smo dali i na margini uz ispravku, treba navesti razloge zbog kojih smo to označili kao štamparsku grešku.
5. Navesti šta je sačuvano u arhivskoj građi o ovom izdanju (piščeva prepiska sa izdavačem, ugovor, piščev spisak štamparskih grešaka...) da bi se stekla celovita slika o Andrićevom radu na ovom izdanju. U opisu građe ili izdvajanju zanimljivih pojedinosti treba dati precizne podatke o signaturama pod kojima se ta građa čuva.
6. Navesti da li se u Spomen-muzeju Ive Andrića nalaze Andrićevi lični primerci ovog izdanja, ima li kakvih beležaka na marginama... Prilikom navođenja podataka obavezno je da se navedu i signature ličnih primeraka.
7. Na samom kraju ovog opisa izdanja ukoliko ono nije varijanta, navesti rečenicu koju smo već ranije precizirali u ovom tekstu u delu koji se odnosi na status preštampanih izdanja.
Budući da postoji više ponovljenih izdanja jednog izdanja za koja smo već dali uputstva za međusobno sravnjivanje i biranje reprezentativnog izdanja za tu grupu izdanja, kao i da tu spadaju i Sabrana dela Ive Andrića, u ovom delu treba podatke dati za svako izdanje s tim što će najširi opis biti dat kod reprezentativnog izdanja, kada ćemo navesti razloge zbog kojih smo ga odabrali za reprezentativno izdanje i sve ono ostalo što ide u opis svakog drugog izdanja, a kod onih koja su upoređena a nisu uzeta za reprezentativno izdanje, navesti kratke informacije o tome da li postoji neki zapis ili nešto iz arhivske građe. Ovde se sve daje prema hronologiji pojavljivanja izdanja. O tome kako smo radili i upoređivali ova ponovljena izdanja i odabrali reprezentativno treba dati kratku belešku u opštim napomenama i uputiti na pojedinačne napomene koje se odnose na pojedinačne pripovetke.
Rečnik nepoznatih i manje poznatih reči i izraza
U okviru kritičkog izdanja dela Ive Andrića treba da postoji posebni tom koji bi predstavljao rečnik Andrićevog dela. Taj bi rečnik mogao biti objavljen tek po završetku neke određene faze rada na kritičkom izdanju Andrićevih dela ili na njegovom samom kraju.
Rečnici uz prvih pet knjiga kritičkog izdanja dela Ive Andrića sadrže objašnjenja nepoznatih i manje poznatih reči i izraza za pripovetke Ive Andrića koje su objavljene u zbirci njegovih pripovedaka koje priređujemo.
Oni su oblikovani u ukrštaju (1) rečnika koji prati prvo izdanje zbirke pripovedaka koje priređivač priređuje (ukoliko postoji); ove reči kao i njihovo obrazloženje daju se boldom da bi se naznačilo odakle dolaze; (2) rečnika koji prati pripovetke iz te zbirke pripovedaka koju priređivač priređuje a koji se nalazi u Andrićevim sabranim delima objavljenim za piščeva života; ove reči i objašnjenja daju se običnim slovima s tim što se u priređivačkoj napomeni za rečnik navedeni izvori za rečnike kao i legenda za tehnički prelom kojima se čuva slojevitost ovako nastalog rečnika, odnosno identifikuju slojevi iz kojih je formiran; (3) rečnika koji priređivač sam sastavlja imajući na umu stepen poznavanja značenja reči i izraza današnjeg prosečnog čitaoca. Ova objašnjenja daju se običnim slovima s tim što se u napomeni za rečnik navode izvori za rečnike kao i legenda za tehnički prelom kojima se čuva slojevitost ovako nastalog rečnika, odnosno identifikuju slojevi iz kojih je formiran; (4) rečnika i/ili objašnjenja reči za pripovetke na kojima priređivač radi a koje je pisac sam negde zabeležio; ove reči i objašnjenja daju se kurzivom to jest italikom, s tim što se u napomeni za rečnik navode izvori za rečnike kao i legenda za tehnički prelom kojima se čuva slojevitost ovako nastalog rečnika, odnosno identifikuju slojevi iz kojih je formiran. Za reči i objašnjenja prisutne kroz rukopisne napomene, beleške, građu za koje se nedvosmisleno utvrdi da pripadaju Andriću, navodi se odakle su preuzete, opisuju prema parametrima datim za kritičko priređivanje rukopisa, utvrđuju se okolnosti njihove autorizacije i ostalo;
U primerima kada za jednu reč imamo više slojeva u objašnjenju, onda ih navodimo sledećim redosledom prema njihovom postojanju, a radi čuvanja hronologije i važnosti:
reč – Andrićevo objašnjenje iz rukopisne građe; Andrićevo objašnjenje iz prvog izdanja zbirke pripovedaka koju priređujemo; objašnjenje koje donose sabrana dela Ive Andrića; objašnjenje koje daju rečnici koje je Andrić mogao koristiti.
Prilikom oblikovanja objašnjenja leksema u rečnicima koji prate kritička izdanja zbirki pripovedaka koje je Ivo Andrić samostalno priredio i objavio za svoga života, pregledane su marginalije u Andrićevim ličnim primercima različitih rečnika koji se čuvaju u Spomen-muzeju Ive Andrića. U objašnjavanju nepoznatih i manje poznatih reči i izraza priređivači su koristili rečnike koji su mogli biti dostupni samom Andriću. Za priređivače su posebno bila dragocena objašnjenja koja je sam Ivo Andrić davao za posebne reči odgovarajući na pitanja prevodilaca svojih dela. Ova objašnjenja postoje u piščevoj prepisci i kada god je to bilo moguće, priređivači su ih uključivali u objašnjenja manje poznatih reči i izraza u zbirkama pripovedaka koje su kritički priređivali.
Indeksi
U literaturi se ističe da su u zavisnosti od tipa dela koje se daje u kritičkom izdanju, mogući različiti indeksi: indeks ličnih imena, indeks toponima, predmetni indeks, indeks likova, indeks početaka... (up. Ivanić, 2001: 222–227) Načini priređivanja indeksa razrađeni su u tekstološkim priručnicima i bibliografskim pravilima i treba odrediti kako će izgledati na nivou kritičkog izdanja sabranih dela Ive Andrića, a onda koji će se indeks/indeksi raditi za koju knjigu izdanja. Kada su u pitanju kritička izdanja zbirki pripovedaka koje je Ivo Andrić priredio i objavio za života, nisu rađeni posebni indeksi budući da je sam tip kritičkog izdanja (kritičko izdanje umetničke proze; kritičko izdanje istorijsko-tekstološkog tipa) uslovio izostanak ovog opcionalnog dela kritičkog aparata.
[1] Ovaj tekst je nastao na osnovu našeg elaborata „Predlog načela za kritičko izdanje sabranih dela Ive Andrića” koji je najpre usvojio Uređivački odbor kritičkog izdanja dela Ive Andrića na svom prvom radnom sastanku održanom 25. oktobra 2016. godine, a zatim i Upravni odbor Zadužbine Ive Andrića na svojoj sednici održanoj 31. oktobra 2016. Nakon usvajanja tekst je bio dostupan na sajtu Zadužbine Ive Andrića. Tokom rada priređivača na kritičkom priređivanju pet zbirki pripovedaka koje je Ivo Andrić sam priredio i objavio za svoga života, na sastancima priređivačkog sastava koji su se održavali svake druge sedmice, razrešavana su brojna novonastala pitanja u vezi sa kritičkim priređivanjem obimne arhivske građe i izvora tako da su – kao što je u „Predlogu načela za kritičko izdanje dela Ive Andrića” i naznačeno da će biti urađeno – načela dopunjena onim rešenjima koja su proistekla iz neposrednog rada na građi. Na osnovu svega toga uradili smo nekoliko dodataka načelima kritičkog izdanja dela Ive Andrića. U ovom tekstu donosimo presek osnovnih načela koje su svi priređivači primenili u domenu opštih načela priređivanja. Načela koja se ovde donose primarno su vezana za priređivanje umetničke proze u okviru kritičkog izdanja dela Ive Andrića.
[2] Ovome dodajemo i Andrićevu zbirku pripovedaka Kuća na osami koja nije objavljena za njegova života jer je na njenom uobličenju pisac radio do same smrti te je ona ostala u rukopisu.
[3] Radovan Vučković, Žaneta Đukić Perišić, Biljana Đorđević Mironja, „Kritičko izdanje celokupnih dela Ive Andrića. Elaborat”, Sveske Zadužbine Ive Andrića, godina XXXIV, sveska 32, Beograd, 2015, str. 39
[4] U arhivskoj građi koja se u čuva u Zadužbini Ive Andrića (signatura 595) postoji prepiska sa Izdavačko-knjižarskim poduzećem „Mladost” iz Zagreba, iz koje saznajemo niz činjenica vezanih za inicijativu i realizaciju objavljivanja Andrićeve zbirke kratkih pripovedaka Lica. Za nas je posebno zanimljivo što na osnovu ove prepiske možemo zaključiti da je pisac sam osmislio sadržaj zbirke, dao joj naslov, pripremio rukopis od 21 pripovetke i poslao ga izdavaču, da je pregledao korekture, da je komentarisao rešenje naslovne strane zbirke kao i da je dao nekoliko sugestija u vezi sa propratnim komentarima o samoj zbirci. Jer, iz daktilokopije pisma od 25. oktobra 1959. koje je pisac – kako vidimo iz njegove zabeleške na dnu daktilokopije – uputio uredniku Grigoru Vitezu 26. oktobra 1959. godine, saznajemo niz karakteristika buduće zbirke koje je pisac, šaljući njenom izdavaču rukopis, predočio. U daktilokopiji Andrićevog pisma Vitezu od 21. februara 1960. godine čitamo: „Vi mi pišete o eventualnoj „uvodnoj reči”. Čini mi se da je tu mali nesporazum posredi. Nisam nikad mislio da to bude neka uvodna reč, nego kratka izdavačeva (ili redaktorova) beleška tehničke prirode, za čitaočevu orijentaciju, negde na skromnom mestu. U toj belešci, kao što sam Vam rekao, u mom pismu od 28<.> novembra pr. g., moglo bi se reći otprilike ovo: Ove kratke pripovetke, objavljivane po dnevnim listovima i časopisima, nisu dosada ušle ni u jednu zbirku Andrićevih pripovedaka. Izuzetak čine dva kratke priče („Kosa” i „San i java pod grabićem”) koje su objavljene u zbirci, ali su ušle i ovde kao neophodan sastavni deo jednog ciklusa: i pripovetka „Svečanost”, koja izlazi ovde prvi put. To je sve. Naravno, konačni sastav (stil, pravopis itd.) ove beleške ostavljam Vama, jer bi se ona i dala u ime redakcije ili izdavača, a ne autora. A ukoliko biste želeli da tome još nešto dodate, ja nemam ništa protiv, samo mi pošaljite tekst. Ukoliko biste pak smatrali da takva beleška nije potrebna, i da može potpuno da izostane, ja sam i sa tim unapred saglasan. To je možda i najjednostavnije!” U svom pismu od 22. marta 1960. godine Grigor Vitez naglašava: „Što se tiče onog teksta – napomene, mi smo stavili samo ono što ste Vi dali, ali kao napomenu uredništva, bez oznake, ali ijekavski, pa to dovoljno govori da se odvaja od ostalog Vašeg teksta. To smo stavili na kraju knjige. Mislim, da je to najbolje riješenje. Knjiga će valjda uskoro biti u završnoj fazi.” Međutim, dalja prepiska pokazuje da je pisac – sudeći prema daktilokopiji Andrićevog pisma Vitezu od 3. aprila 1960. godine – odustao od onog dela teksta-napomene koji je predložio jer mu se činilo da je u pratećem tekstu koji je napisao Oto Šolc a u kojem je kao treći, poslednji pasus dat tekst koji je sam pisac napisao i predložio da ide kao deo uredničke ili izdavačke beleške, suvišno čitaoce upoznavati sa ovim detaljima: „Čemu objašnjavati pojedinosti i govoriti čitaocu izdvojeno i naročito o dve <nečitko, pretpostavljamo pre>štampane ili jednoj neštampanoj dosad priči? Ono što je <nečitko, pretpostavljamo re>čeno u prva dva, Šolcova, pasusa potpuno je dovoljno, a treći isuviše odudara od njih; stoga bih ga ja prosto brisao.” Naš pisac je predložio preoblikovanje drugog pasusa tako što je u njega uključio nešto iz trećeg i bio zadovoljan na taj način formulisanom informacijom o zbirci. Ako za buduće čitaoce te informacije nisu bile važne, za priređivače kritičkog izdanja ovi podaci iz prepiske su dragoceni jer ukazuju na genezu zbirke pripovedaka i otkrivaju finese piščevog oblikovanja jedne celine od 21 pripovetke. Napomena: sva pisma iz kojih su navođeni odlomci, otkucana su na latiničnoj mašini; odlomcima iz prepiske koje smo ovde citirali, pojavljuju se samo gornji navodnici tako da smo mi radi čitljivosti na mestu uvodnih navodnika u citatu koristili danas uobičajene takozvane donje navodnike („) a ne gornje (”) koji se u daktilokopiji Andrićevih pisama javljaju usled tipa pisaće mašine na kojoj su kucana. Ovo važi za sve navode iz Andrićeve prepiske koja nije objavljena ili je mi donosimo iz arhivske građe, sem ukoliko nije drugačije naglašeno. Takođe napominjemo da se u tupouglastim zagradama italikom daje priređivački komentar kod mesta koja su u daktilokopiji nečitka ili se donosi dopuna interpunkcije ukoliko je ona izostala.
[5] Siniša Paunović, „Pola veka sa Andrićem”, III deo, Sveske Zadužbine Ive Andrića, godina XXIV, sveska 22, Beograd, 2005, str. 192
[6] „Ivo Andrić – Gun Bergman, Beograd 15. V 1962.”, u: „Prepiska Ivo Andrić i Gun Bergman (II)”, priredila Jasmina Nešković, Sveske Zadužbine Ive Andrića, godina XI, sveska 8, Beograd, 1992, str. 33–34; Napomene: (1) Svi navodi iz ove prepiske daju se prema ovom izdanju. Prepiska je objavljena latinicom, a prevodi koje je uradila Jamsina Nešković dati su u pratećim fusnotama ćirilicom. Mi citate donosimo ćirilicom jer oni imaju argumentacijsko–ilustrativni karakter; (2) U svojim napomenama priređivač ove korespodencije, Jasmina Nešković, navodi da je Georg Svenson bio urednik u izdavačkoj kući „Bonniers”.
[7] „Gun Bergman – Ivi Andriću, Stokholm, 5. VI 1962.”, str. 35
[8] „Ivo Andrić – Gun Bergman Beograd, 6. VII 1962.”, str. 39–40. Inače, na kraju razmatranja ovog pitanja kako nasloviti prvi tom ovog prevoda izbora pripovedaka Ive Andrića na švedski jezik, odlučeno je da to bude upravo prema naslovu pripovetke Veletovci: „Razgovarala sam sa g. Svensonom povodom naslova Vaše knjige. Oboje mislimo da je naslov Ljudi iz Veletova, kao na nemačkom, vrlo dobar i na švedskom. Onda smo odlučili da knjigu tako i naslovimo iako Vas nismo ponovo pitali za mišljenje, jer je vreme da se uradi naslovna strana. Nadam se da ćete biti zadovoljni.” („Gun Bergman – Ivi Andriću, Stokholm, 8. VIII 1962.”, str. 41)
[9] „Gun Bergman – Ivi Andriću, Stokholm, 22. VIII 1963.”, str. 71
[10] „Ivo Andrić – Gun Bergman, Beograd 25. VIII 1963.”, str. 72
[11] O tome više u: „Prepiska između Ive Andrića i Matice hrvatske”, priredila Nevena Todorović, Sveske Zadužbine Ive Andrića, godina XXX, sveska 28, Beograd, 2011, str. 21–50.
[12] „Matica hrvatska – Ivi Andriću, Zagreb, 10. III 1947.”, u: „Prepiska između Ive Andrića i Matice hrvatske”, priredila Nevena Todorović, Sveske Zadužbine Ive Andrića, godina XXX, sveska 28, Beograd, 2011, str. 34. Napomena: svi navodi iz ove prepiske daju se prema ovom izdanju. Prepiska je objavljena latinicom. Mi citate donosimo ćirilicom jer oni imaju argumentacijsko-ilustrativni karakter.
[13] „Ivo Andrić – Matici hrvatskoj, Sarajevo, 19. III 1947.”, str. 35; Napomena: u pitanju je sledeće izdanje Ivo Andrić, Izabrane pripovetke, Svjetlost, Sarajevo, 1945. U njemu su objavljene pripovetke Mara milosnica, Ljubav u kasabi, Anikina vremena i Svadba.
[14] Iz nepotpisane daktilokopije pisma koje je 18. avgusta 1862. godine Ivo Andrić uputio Ivanu Bratku saznajemo određene činjenice o radu na redakturi prvog izdanja piščevih sabranih dela: „Nadam se da ću ove jeseni moći da dođem u Ljubljanju <sic!> i da, zajedno sa vašim redaktorima, izvršim pregled tekstova za novo izdanje sabranih dela. Ovdašnji redaktori nisu još završili svoj posao, takao <sic!> da je konačno utvrđivanje teksta ostalo za mesec oktobar. Ja ću svakako ostati pri svom mišljenju da, u načelu, eseji ne ulaze u ovo izdanje.” (Arhiv SANU, Istorijska zbirka 14433/ IA 1501)
[15] Ivo Andrić, Sveske, Sabrana dela Ive Andrića, knjiga sedamnaesta, dopunjeno izdanje, priredili Vera Stojić, Petar Džadžić, Muharem Pervić, Radovan Vučković, Udruženi izdavači, Beograd, 1981, str. 407
[16] I. Andrić, Sveske, str. 409
[17] Arhivska građa „Poslovna prepiska: Prosveta (Beograd)” u Zadužbini Ive Andrića pod signaturom 717. Sudeći prema sačuvanoj daktilokopiji pisma u jednom od odgovora na brojne molbe da učenicima srednjih škola pomogne u pisanju maturskih i diplomskih radova posvećenih njegovom delu, Ivo Andrić IX tom svojih sabranih dela naziva SVESKOM: „Pored toga trebalo bi pročitati možda svesku mojih sabranih dela koja nosi naslov „Deca”. (Iz arhivske građe Zadužbine Ive Andrića, signatura 652)
[18] I. Andrić, Sveske, str. 413–414.
[19] U daljem tekstu koristićemo skraćenice za označavanje navedenih izdanja i to za Načela za kritička izdanja, SANU, Beograd, 1967. – NKI, a za Dušan Ivanić, Osnovi tekstologije. Uvod u tekstoogiju nove srpske književnosti, Beograd, Narodna knjiga/ Alfa, 2001. – OT.
[20] D. S. Lihačov, Tekstologija: kratak ogled, „Naučna knjiga”, Beograd, 1966; Hans Zeller, ”A New Approach to the Critical Constitution of Literary”, in: Studies in Bibliography, Bibliographical Society of the University of Virginia Stable, Vol. 28 (1975), pp. 231-264, URL: http://www.jstor.org/stable/40371616 ; Dirk Van Hulle, Textual Awareness: A Genetic Study of Late Manuscripts by Joyce, Proust, and Mann, University of Michigan, 2004; G. Thomas Tanselle, ”Problems and Accomplishments in the Editing of the Novel”, in: Studies in the Novel, Vol. 7, No. 3, TEXTUAL STUDIES IN THE NOVEL (fall 1975), pp. 323-360, The Johns Hopkins University Press Stable URL: http://www.jstor. org/stable/29531734; G. Thomas Tanselle, ”Recent Editorial Discussion and the Central Questions of Editing”, in: Studies in Bibliography, Bibliographical Society of the University of Virginia, Vol. 34 (1981), pp. 23-65, Stable URL: http://www.jstor.org/stable/40371733; G. Thomas Tanselle, ”The Editorial Problem of Final Authorial Intention”, in: Studies in Bibliography, Bibliographical Society of the University of Virginia, Vol. 29 (1976), pp. 167-211, Stable URL: http://www.jstor.org/stable/40371633;
[21] Uporedi: „Vera Stojić — Ivi Andriću, Beograd, 2. VII 1966.” u: „Jedno pismo Vere Stojić Ivi Andriću i njegov odgovor”, Sveske Zadužbine Ive Andrića, godina VIII, sveska 6, Beograd, 1990, str. 348–349. Napomena: Priređivač ovog pisma, Žaneta Đukić Perišić, u napomeni 6 koja prati tekst pisma navodi: „Katarina Vermeulen-Dijamant – prevodilac Andrićevih dela na holandski jezik. Prevela Travničku hroniku, Na Drini ćupriju i još nekoliko drugih Andrićevih dela, zajedno sa Christinom W. Sangster-Warnaars.”
[22] Ibid, str. 349
[23] Reč tek je dodata rukom u daktilogramu pisma, latinicom, hemijskom olovkom plave boje. (Prepiska Ivo Andrić – Vera Stojić u arhivskoj građi Zadužbine Ive Andrića)
[24] Na donjoj polovini stranice, hemijskom olovkom dopisano pisanim slovima ćirilice u prvom redu obično a u drugom 24. II 1970.
[25] Gordana Barbulović, Razgovor sa Ivom Andrićem, „Mladi bibliotekar”, 1970, god. XIV, br. 22, str. 2–3. Strane ovog časopisa na kojima je objavljen intervju čuvaju se u Ličnom fondu Ive Andrića Arhiv SANU, Istorijska zbirka 14433/IA 804.
[26] G. Barbulović, Nav. delo, str. 3
[27] Sačuvana pisma Ive Andrića Veri Stojić koja su sastavni deo arhivske građe Zadužbine Ive Andrića, pokazuju da je Andrić svoja pisma Veri Stojić katkad započinjao sledećim obraćanjem: „Dragi sekretare” (up. „Ivo Andrić — Bepi Stojić, Rogaška Slatina, 23. VII 1957.”, u: „Ivo Andrić i Vera Stojić. Sećanja Vere Stojić. Prepiska (1926–1969)”, priredila Žaneta Đukić Perišić, Sveske Zadužbine Ive Andrića, godina VII, sveska 5, Beograd, 1988, str. 81–82.
[28] U pismu koje je uputila Ivi Andriću 07.08.1945. Vera Stojić opisuje svoj rad na korekturi izdanja romana Travnička hronika. Up: Arhiv SANU, Istorijska zbirka 14433/IA 4228; pismo je objavljeno u Sveskama Zadužbine Ive Andrića. (Up. „Vera Stojić — Ivi Andriću, Beograd, 7. VIII 1945.”, u: „Ivo Andrić i Vera Stojić. Sećanja Vere Stojić. Prepiska (1926–1969)”, priredila Žaneta Đukić Perišić, Sveske Zadužbine Ive Andrića, godina VII, sveska 5, Beograd, 1988, str. 65–68.
[29] Up. daktilokopija pisma Ive Andriću M. Idrizoviću od 05.12.1973. godine, (arhivska građa Zadužbine Ive Andrića, 848).
[30] „Sećanja Vere Stojić”, u: „Ivo Andrić i Vera Stojić. Sećanja Vere Stojić. Prepiska (1926–1969)”, priredila Žaneta Đukić Perišić, Sveske Zadužbine Ive Andrića, godina VII, sveska 5, Beograd, 1988, str. 21–22.
[31] Arhiv SANU, Istorijska zbirka 14433/IA 173, [list 79]; Napomena: navedeni zapis Andrić je ukoso napisao pisanim slovima ćirilice u osam redova.
[32] U pitanju je pismo Ive Andrića Risti Trifkoviću od 14. marta 1972. (arhivska građa Zadužbine Ive Andrića, signatura 848).
[33] Ovaj izvor se čuva u arhivskoj građi Zadužbine Ive Andrića, signatura 595.
[34] „Pristajem da „MLADOST” u biblioteci „JELEN” objavi izbor mojih pripovedaka, prema spisku koji ste priložili Vašem pismu, a uzetih iz edicije Sabranih dela.”
[35] Deo rečenice koji glasi „a bez ikakvih jezičkih pravopisnih i drugih izmena.” podvučen je hemijskom olovkom plave boje.
[36] Interpunkcijski znak zapeta (,) dodat je rukom, hemijskom olovkom plave boje.
[37] Arhiv SANU, Istorijska zbirka 14433/IA 4276, [list 26];
[38] Arhiv SANU, Istorijska zbirka 14433/IA 4276, [list 25];
[39] Arhiv SANU, Istorijska zbirka 14433/IA 4276, [list 85];
[40] U pitanju je objavljivanje romana Gospođica u okviru sabranih dela Ive Andrića. (Ivo Andrić, Gospođica, Sabrana dela Ive Andrića, knj. 3, priredili Petar Džadžić, Muharem Pervić, Prosveta – Beograd, Mladost – Zagreb, Svjetlost – Sarajevo, Državna založba Slovenije – Ljubljana, 1963)
[41] U pitanju je izdanje Ivo Andrić, Gospođica, Izabrana dela, knj. 4, Prosveta – Beograd, Svjetlost – Sarajevo, 1958.