(Ivo Andrić, Gospođica, priredio Milan Potrebić, Кritičko izdanje dela Ive Andrića, kolo IV, knj. 18, Zadužbina Ive Andrića, Beograd, 2020)

U godini obeležavanja dve izuzetno značajne godišnjice vezane za život i rad Ive Andrića – 60 godina od dobijanja Nobelove nagrade za književnost i 45 godina rada Zadužbine Ive Andrića – završena je štampa kritičkog izdanja Andrićevog romana Gospođica koje je u izdanju Zadužbine velikog srpskog pisca priredio Milan Potrebić. Gospođica predstavlja šesnaestu knjiga Кritičkog izdanja dela Ive Andrića (КIDIA) koje je Zadužbina Ive Andrića pokrenula u septembru 2016. godine kao naučni projekat fundamentalnog značaja za srpsku nauku i kulturu. U okviru navedene edicije pre Andrićeve Gospođice objavljeno je 15 knjiga raspoređenih u tri kola kojima je zaokruženo kritičko izdanje svih Andrićevih pripovedaka, zbirki lirske proze i lirike a koje je Zadužbina Ive Andrića pripremila i objavila u protekle četiri godine.

Кritičko izdanje dela Ive Andrića na poseban način utemeljuje ličnost srpskog dobitnika Nobelove nagrade za književnost u duhovnu vertikalu srpske kulturne istorije. Stoga ono predstavlja najviši izraz odgovornog odnosa srpske kulture prema Andrićevoj misli i stvaralaštvu kao svojim temeljnim vrednostima po kojima se prepoznaje. Izvedeno u skladu sa vrhunskim naučnim standardima domaće i svetske tekstologije, Кritičko izdanje dela Ive Andrića predstavlja tip naučnog izdanja osnovnog teksta Andrićevih dela na osnovu piščeve poslednje stvaralačke volje u vezi sa oblikom koji je želeo da tekst tog dela ima. Na taj način ono postaje osnov za sva dalja izdanja Andrićevih dela. Pored osnovnog teksta Andrićevih dela kao svog središta, kritičko izdanje u okviru naučnog aparata predočava sve prethodne oblike teksta neke Andrićeve pripovetke, pesme ili romana odnosno sve njegove varijante i verzije. Svi koraci koje je Ivo Andrić napravio na stazi stvaranja svog teksta tako postaju vidljivi i istovremeno prisutni u čitalačkoj svesti. Priređivači kritičkog izdanja Andrićevih dela su zahvaljujući izuzetno bogatoj i razuđenoj arhivskoj građi rekonstruisali tok nastanka nekog Andrićevog dela i to od trenutka kada je naš pisac zabeležio njegov nacrt, zamisao ili tek nekoliko rečenica preko njegovog rukopisa, verzija i prvog štampanog izdanja do svih izdanja štampanih za piščeva života. Oživljavajući Andrićev stvaralački proces, kritičko izdanje osvetljava sve promene koje je pisac unosio u svoja dela i dokumentuje njegovu trajnu posvećenost tekstu svojih ostvarenja čiju je autentičnost uvek i na svakom mestu branio.

Poseban značaj kritičkog izdanja Andrićeve Gospođice je u tome što predstavlja prvo kritičko izdanje nekog romana Ive Andrića. Ono pripada Četvrtom kolu КIDIA sastavljenom od knjiga kritičkog izdanja piščevih romana, dok će Peto kolo doneti kritičko izdanje svih piščevih eseja. Uređivački odbor КIDIA radi u sastavu akademik Miro Vuksanović, predsednik Uređivačkog odbora КIDIA i predsednik Upravnog odbora Zadužbine Ive Andrića, prof. dr Zorica Nestorović, rukovodilac projekta i urednik, i dr Žaneta Đukić Perišić, upravnica Zadužbine Ive Andrića. Prema planu rada koji je na predlog Uređivačkog odbora КIDIA usvojio Upravni odbor Zadužbine Ive Andrića, kritička izdanja svih Andrićevih romana i eseja štampanih za piščeva života biće objavljena zaključno sa 2024. godinom.

Roman Gospođica Ive Andrića je dugi niz decenija bio u senci piščevih najpoznatijih romana Na Drini ćuprija i Travnička hronika. Andrićeva Gospođica je objavljena 1945. godine kada i navedena dva njena slavnija prethodnika i to kao poslednja u nizu ta tri romana čije je pisanje Andrić završio u godinama Drugog svetskog rata. Oblikujući Gospođicu kao roman-studiju, Ivo Andrić je ostvario psihološki izuzetno produbljenu predstavu tvrdičluka. U slici sudbine Rajke Radaković, glavne junakinje romana Gospođica, pisac je prikazao poraznu stranu ljudskog robovanja jednoj strasti na širokom antropološkom platnu istorijskih, društvenih i individualnih promena. Lik usedelice lihvarke nadrasta tipske osobine tvrdice i postaje poseban karakter zahvaljujući tome što ga je Andrić oblikovao kao netipičnog protagonistu jednog istorijskog trenutka. Ne želeći da se prilagodi (ne)pisanim običajima svoga vremena, Rajka Radaković svojim životom ispisuje privatnu istoriju otuđenja koja je – nesvojstveno standardnim književnim obradama teme tvrdičluka – prekriljena tragičnim i na momente grotesknim doživljajem života. Prateći u romanu Gospođica život Rajke Radaković u rodnom joj Sarajevu i Beogradu u koji se krajem 1919. godine preselila s majkom, Andrić je ostvario impresivnu sliku protoka istorijskog vremena od Aneksione krize preko Balkanskih i Prvog svetskog rata do 1935. godine što u roman izgrađen oko jednog lika i vezan za moderno doba unosi elemente hronike.

Zahvaljujući kritičkom izdanju romana Gospođica utvrđen je kanonski tekst tog Andrićevog dela i osvetljen Andrićev kontinuiran i posvećen rad na njemu počev od prve beleške u jednoj od njegovih beležnica uz koju je ostavio komentar da je od nje nastala Gospođica, preko rukopisa romana u celini, prvog štampanog odlomka i celovitog izdanja, piščevih supstancijalnih promena teksta koje čuvaju neka štampana izdanja do onog oblika romana koji se može smatrati izrazom njegove poslednje stvaralačke volje kada je u pitanju priča o sudbini književne junakinje Rajke Radaković.